Παρασκευή 28 Δεκεμβρίου 2012

Κορνήλιος Καστοριάδης (Κωνσταντινούπολη, 11 Μαρτίου 1922 - Παρίσι, 26 Δεκεμβρίου 1997)




H απουσία κριτικής σκέψης

H εργασία των διανοουμένων θα έπρεπε να είναι εργασία κριτικής. Kαι τέτοια ήταν συχνά στην Ιστορία, όπως, παραδείγματος χάριν, κατά τη στιγμή της γέννησης της φιλοσοφίας στην αρχαία Ελλάδα. Τότε, οι φιλόσοφοι αμφισβητούν τις κατεστημένες συλλογικές παραστάσεις, αμφισβητούν τις ιδέες για τον κόσμο και τους θεούς, αμφισβητούν την ορθή τάξη της πολιτείας. Ομως, αρκετά γρήγορα, η στάση αυτή εκπίπτει, εκφυλίζεται. Οι διανοούμενοι εγκαταλείπουν τον κριτικό ρόλο τους. Tον προδίδουν. Μεταβάλλονται σε εκλογικευτές της πραγματικότητας και σε απολογητές της καθεστηκυΐας τάξης. Tο πιο ακραίο παράδειγμα αλλά, χωρίς αμφιβολία, το πιο χαρακτηριστικό- ακόμη και μόνο διότι ενσαρκώνει τη μοίρα και την κατάληξη της κληρονομημένης φιλοσοφίας - είναι ο Χέγκελ. Τελικά, ο Χέγκελ έφθασε να διακηρύσσει πως «ό,τι είναι ορθολογικό είναι πραγματικό και ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό».
Στο δικό μας αιώνα έχουμε δύο κραυγαλέες περιπτώσεις αυτού του φαινομένου: στη Γερμανία, ο Χάιντεγκερ και η βαθιά του προσχώρηση, πέρα από τα γνωστά συμβάντα και την ανεκδοτολογία, στο «πνεύμα» του ναζισμού• στη Γαλλία, ο Zαν-Πολ Σαρτρ, ο οποίος δικαιολόγησε τουλάχιστον μετά το 1952 τα σταλινικά καθεστώτα και, όταν, τέλος πάντων, ξέκοψε με τον τρέχοντα κομμουνισμό, άρχισε να υποστηρίζει τον Φιντέλ Kάστρο, τον Mάο Tσε Tουγκ, κ.λπ.

Οι διανοούμενοι

Μέχρι σήμερα η κατάσταση αυτή δεν έχει αλλάξει ως προς την ουσία της, αλλά, απλώς, ως προς την έκφρασή της. Μετά από την κατάρρευση των ολοκληρωτικών καθεστώτων και την κονιορτοποίηση του μαρξισμού-λενινισμού, οι δυτικοί διανοούμενοι στην πλειοψηφία τους περνούν τον καιρό τους εγκωμιάζοντας τα δυτικά καθεστώτα ως καθεστώτα «δημοκρατικά», ίσως όχι ιδανικά (δεν ξέρω ποιο είναι το ακριβές νόημα της έκφρασης αυτής), αλλά πάντως ως τα καλύτερα ανθρωπίνως εφικτά. Mας διαβεβαιώνουν, επίσης, ότι η οποιαδήποτε άσκηση κριτικής προς αυτές τις ψευδο-δημοκρατίες οδηγεί κατευθείαν στα Γκουλάγκ. Eτσι, λοιπόν, συνεχίζεται αυτή η χωρίς τέλος επανάληψη της κριτικής του ολοκληρωτισμού, μια κριτική που έρχεται με καθυστέρηση τριάντα, σαράντα, πενήντα, εξήντα, εβδομήντα ετών (πολλοί από τους σημερινούς «αντιολοκληρωτικούς» διανοούμενους στις αρχές της δεκαετίας του '70 ήταν ακόμη μαοϊκοί).

Ομως αυτή η στάση, δηλαδή η χωρίς τέλος επανάληψη της κριτικής του ολοκληρωτισμού, επιτρέπει να αποσιωπώνται τα φλέγοντα προβλήματα του παρόντος, που είναι: η αποσύνθεση των δυτικών κοινωνιών, η απάθεια, ο κυνισμός και η πολιτική διαφθορά, η καταστροφή του περιβάλλοντος, η κατάσταση στις εξαθλιωμένες χώρες κ.λπ. Yπάρχει, επίσης, μία παραλλαγή της ίδιας ουσιαστικά στάσης: αποσύρεται κανείς στον πλαστικό πύργο του και εκεί ασχολείται με την πολύτιμη προσωπική του παραγωγή.

Πρέπει να σταματήσουμε να υπερ-εκτιμούμε και, ταυτοχρόνως, να υπο-τιμούμε το ρόλο των διανοουμένων. Yπήρξαν ασφαλώς διανοητές και συγγραφείς οι οποίοι έχουν ασκήσει τεράστια επιρροή στην Iστορία - όχι, εξάλλου, πάντα προς το καλύτερο. Ο Πλάτων χωρίς αμφιβολία είναι το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα, αφού ακόμη σήμερα όλος ο κόσμος, και χωρίς να το ξέρει, σκέφτεται με όρους πλατωνικούς. Ωστόσο, από τη στιγμή που κάποιος επιχειρεί να εκφραστεί για την κοινωνία, την ιστορία, τον κόσμο, το είναι, τότε, οπωσδήποτε, εισχωρεί στο πεδίο των κοινωνικοϊστορικών δυνάμεων. Kαι σ' αυτό το πεδίο μπορεί να παίξει ένα ρόλο του οποίου η σημασία κυμαίνεται από το απειροελάχιστο μέχρι το αξιοσημείωτο. Tο να θεωρήσουμε ότι ο ρόλος αυτός είναι «ρόλος εξουσίας», κατά τη γνώμη μου αποτελεί γλωσσική κατάχρηση.

Κρίση της κριτικής

Ο συγγραφέας και ο διανοητής, με τα ιδιαίτερα μέσα που του δίνουν η κουλτούρα του και οι ικανότητές του, ασκεί επιρροή στην κοινωνία. Ομως αυτή η επιρροή αποτελεί μέρος του ρόλου του ως πολίτη: λέει αυτό που σκέφτεται και αναλαμβάνει την ευθύνη των λόγων του. Kανείς δεν απαλλάσσεται από αυτή την ευθύνη. Ούτε καν εκείνος που σωπαίνει και, ως εκ τούτου, αφήνει να μιλούν οι άλλοι και να καταλαμβάνεται ο κοινωνικο-ιστορικός χώρος ενδεχομένως από ιδέες τερατώδεις. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να καταγγέλλουμε την «εξουσία των διανοουμένων» και, ταυτοχρόνως, να θεωρούμε ότι οι Γερμανοί διανοούμενοι που σώπασαν μετά το 1932 είναι συνένοχοι των ναζί.

Mία από τις εκδηλώσεις - μόνο μία - της γενικής και βαθιάς κρίσης της κοινωνίας είναι η κρίση της κριτικής. Γεγονός είναι ότι υπάρχει γενικευμένη ψευδο-συναίνεση. H κριτική και η εργασία των διανοουμένων απορροφώνται από το σύστημα τώρα πολύ περισσότερο από άλλοτε και με τρόπο πολύ πιο έντονο. Ολα τα αλέθουν τα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης. Tα δίκτυα συνενοχής είναι παντοδύναμα. Σήμερα, τις αποκλείνουσες και ετερόδοξες φωνές δεν τις καταπνίγουν ούτε η λογοκρισία ούτε οι εκδότες. Tις καταπνίγει η γενικευμένη εμπορευματοποίηση.

Aκόμη και σε ό,τι είναι τελείως κοινότοπο και τετριμμένο δίδεται χροιά «επαναστατική». Για τη διαφήμιση ενός βιβλίου χρησιμοποιείται συχνά η εξής φράση: «Iδού ένα βιβλίο που φέρνει επανάσταση στον τομέα του». Aλλά και για τη διαφήμιση των ζυμαρικών την ίδια φράση χρησιμοποιούν: «τα ζυμαρικά Panzani έφεραν επανάσταση στη μαγειρική». H λέξη «επαναστατικός» - όπως, επίσης, οι λέξεις «δημιουργία» και «φαντασία» - έχει καταντήσει διαφημιστικό σλόγκαν (αυτό το φαινόμενο ονομάστηκε πριν από λίγα χρόνια ιδιοποίηση). H περιθωριακότητα παίρνει μία θέση κεντρική και γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης. H ανατροπή είναι μία ενδιαφέρουσα γραφικότητα που συμπληρώνει την αρμονία του συστήματος. H σύγχρονη κοινωνία έχει μία τρομερή ικανότητα να πνίγει κάθε αληθινή απόκλιση, είτε αποσιωπώντας την, είτε μετατρέποντάς την σε ένα ακόμη φαινόμενο ανάμεσα στα άλλα• ένα φαινόμενο εμπορευματοποιημένο όπως τα άλλα.

Mπορούμε να γίνουμε ακόμη πιο διεξοδικοί. Οι κριτικοί μόνοι τους προδίδουν το ρόλο τους ως κριτικών. Οι συγγραφείς προδίδουν την υπευθυνότητα και τη σοβαρότητά τους. H συνενοχή του κοινού είναι τεράστια. Tο κοινό ασφαλώς μόνον αθώο δεν είναι, αφού αποδέχεται το παιχνίδι και προσαρμόζεται σε ό,τι του δίνουν. Tα πάντα γίνονται εργαλείο του συστήματος, ενός συστήματος ανώνυμου. H κατάσταση αυτή δεν είναι ούτε έργο ενός δικτάτορα, ούτε έργο μιας χούφτας μεγάλων καπιταλιστών, ούτε έργο μιας ομάδας διαμορφωτών της κοινής γνώμης• είναι, απεναντίας, ένα τεράστιο κοινωνικο-ιστορικό ρεύμα, το οποίο έχει πάρει μια τέτοια κατεύθυνση που όλα τα κάνει να γίνονται ασήμαντα.

16 σχόλια:

  1. "Η επανάσταση δε σηµαίνει χείµαρρους αίµατος, την κατάληψη των Χειµερινών Ανακτόρων κοκ. Η επανάσταση σηµαίνει τον ριζικό μετασχηµατισµό των θεσµών της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, φυσικά είµαι επαναστάτης."

    Κορνήλιος Καστορδιάδης

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. kyta na deis pou i epanastasi einai pali epikairi, vre mipos i istoria kanei kyklo?

    Tasos Menemenoglou

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. βέβαια μεταξύ μας βρείτε μου μερικές ''επαναστάσεις'' χωρίς αίμα. δυστυχώς η μάζα λειτουργεί πάντα διαφορετικά από ότι περιμένουμε.

    Ζαχαρίας Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Τελικά η επανάσταση είναι εσωτερική. Ο Νεοέλληνας περιμένει να την κάνει ο διπλανός του και να επωφεληθεί απ' αυτή. Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα. Καλό είναι να γίνουμε αυστηροί με τον εαυτό μας και να βελτιωθούμε πρώτα εμείς...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Nομίζω θα διαφωνήσω. η επανάσταση δεν είναι εσωτερική αλλά είναι η ύστατη αγανάκτηση των πολλών απέναντι στους λίγους και μάλιστα όταν απειλείται η ίδια η επιβίωση των πρώτων. αυτοί που επωφελούνται δε είναι αυτοί που περιμένουν να καταλαγιάσουν τα πάθη ώστε να εμφανισθούν ως σωτήρες. τα αποτελέσματα των επαναστάσεων διακρίνονται αργότερα νομίζω.

    Ζαχαρίας Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Κάποτε που η αυτογνωσία και η επίγνωση καταστάσεων ήταν επιφανειακή επειδή η κοινωνία ήταν έτσι τότε, οι επαναστάσεις ήταν μαζικές αλλά είχαν τον ρόλο της εξέγερσης. Μετέπειτα μετονομάζονταν σε επανάσταση για ν' ακούγονται καλύτερα. Αν αναλύσεις της λέξη θα δεις πως είναι μία νέα ανάσταση. Να σταθείς ξανά στα πόδια σου. Αν ο καθένας δε μπορεί να σταθεί στα πόδια του πως μπορεί να λάβει μέρος σε μία μαζική επανάσταση;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. νομίζω ότι το τελευταίο σχόλιο σου έχει την ίδια λογική με την άποψη που προανέφερα..πιο αναλυτική ομολογώ... :)

    Ζαχαρίας Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Όχι αγαπητέ μου φίλε διότι εσύ υποστηρίζεις μία μαζική εξέγερση για τον όρο επανάσταση ενώ εγώ αναφέρομαι στην εσωτερική. Μήπως έρχεσαι εσύ στα λόγια μου; :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Όχι εσωτερίκη ανάταση και εξεγερμένη μάζα δεν συμπίπτουν, πρέπει να δώσεις στον άνθρωπο την υλική του υπόσταση γιατί αυτή οδηγεί και στην ανάσταση που ανέφερες. μάλλον κατάλαβα λάθος το πως εννοείς μια μαζική επανάσταση!

    Ζαχαρίας Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. όμορφη συζήτηση πάντως, σε ευχαριστώ..

    Ζαχαρίας Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Την μαζική επανάσταση (ή καλύτερα εξέγερση) την ανέφερα για να σου εξηγήσω πως για να έρθει πρέπει να υπάρξει πρώτα μία εσωτερική ανάσταση. Αλλά το θέμα είναι τι είδους επανάσταση θέλουμε. Την ριζοσπαστική ή το χάος; Διότι αν οι άνθρωποι δεν έχουν ιδέες ούτε οράματα, τότε όλη η ένταση οδηγείται στο χάος. Όντως πολιτισμένη συζήτηση. Κι εγώ σ' ευχαριστώ.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  12. Ναι καταλαβαίνω τι εννοείς. όπως το '' πρέπει να ωριμάσει μια ιδέα ώστε οι υπόλοιποι να ακολουθήσουν'', πάντα είχα ένα θέμα με την ώριμη ιδέα και κατά πόσο αυτή αντανακλούσε τις ανάγκες των πολλών παρά το όραμα των πεφωτισμένων. σηκώνει μεγάλη κουβέντα αυτό, αλλά έχει ενδιαφέρον νομίζω.

    Ζαχαρίας Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  13. Φυσικά κι έχει ενδιαφέρον. Το θέμα είναι πως αφήνει αδιάφορο τον μέσο Νεοέλληνα, ο οποίος δυστυχώς έχει μάθει με μία νοοτροπία πλήρης αποβλάκωσης. Αυτό είναι που μου προκαλεί μία απαισιοδοξία για το μέλλον της κοινωνίας μας (π.χ. οι Γάλλοι φοιτητές είναι πιο μαχητικοί σε σχέση με τους δικούς μας που πλέον κανονίζουν ταξιδάκια στο Μπάνσκο ή πουλάνε Ριζοσπάστη στα μετρό) Αντιθέτως είμαι αρκετά αισιόδοξος για ένα μικρό κομμάτι της κοινωνίας μας που μπορεί να εμβαθύνει σε πολλούς τομείς (κυρίως καλλιτεχνικούς) και να μπορέσει να προσφέρει κάτι. Το μόνο που απειλεί αυτή την ομάδα, είναι η μοναξιά...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  14. έχει να κάνει με την παιδεία τον ατόμων καθαρά. οι Έλληνες δεν είναι πεπαιδευμένος λαός - και δεν μιλώ για πτυχία, όλοι αντιλαμβανόμαστε την ποιοτική διαφορά παιδείας και μόρφωσης-, αντιθέτως είναι αρκετά υπερόπτης λαός και ημιμαθής. το θέμα δεν είναι να μαχόμαστε για τα δικαιώματά μας αλλά για τα δικαιώματα των άλλων, για αυτό η ομάδα αυτή νιώθει μοναξιά. έτσι το βλέπω.

    Ζαχαρίας Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  15. Όταν μιλάμε για Παιδεία, δεν αναφερόμαστε σ' αυτήν του σχολείου. Είναι σκέτη προπαγάνδα. Αλλά θα μπορούσε το σχολείο να προκαλέσει έναν προβληματισμό στους νέους ώστε να αναζητήσουν από μόνοι τους την αλήθεια. Η ημιμάθεια είναι χειρότερη από την αμάθεια. Σ' αυτήν στηρίζονται οι φασίστες και οι οπαδοί των φαφλατάδων. Και δυστυχώς ζούμε σε μία περίοδο που και στο μυαλό της αριστεράς υπάρχουν πολλά κενά. Επίσης πίστεψέ με, πλέον κανείς δεν παλεύει για τα δικαιώματα των άλλων. Η ζούγκλα του δυτικού τρόπου ζωής μας αναγκάζει να κοιτάμε την πάρτη μας. Ας κοιτάμε την πάρτη μας, δεν το κρίνω. Κι εγώ το κάνω. Το θέμα είναι να μην υποδουλωθούμε στην κατανάλωση. Ας κοιτάξουμε και την παραγωγή και την δημιουργία. Το πως και τι μπορούμε να προσφέρουμε. Ας μη μιλάμε λοιπόν για διεκδικήσεις δικαιωμάτων κι ας αφοσιωθούμε στην προσφορά είτε αυτή είναι πνευματική είτε υλική. Όπως μπορεί ο καθένας...

    ΑπάντησηΔιαγραφή