Το δόγμα της μη βίας

Ο Σίγκμουντ Φρόιντ είχε απόλυτο δίκιο όταν έλεγε ότι "ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε μία προσβολή αντί για μία πέτρα, ήταν ο θεμελιωτής του πολιτισμού". Δεν αναφερόμαστε μόνο στο γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης σκέψης και δράσης έχει αναλωθεί στον ορισμό των κανόνων συμβίωσης και στον εξοστρακισμό της βίας από το κοινωνικό σύνολο. Η κοινωνική φιλοσοφία είναι μέρος του πανανθρώπινου πολιτισμού.

Υπάρχει όμως κάτι σημαντικότερο: Οι πρώτοι που σκέφτηκαν ότι η βία είναι ατελέσφορη, αν και δεν το κατάλαβαν, έκαναν ίσως ένα μεγαλύτερο άλμα στην ανθρώπινη σκέψη. Δεν εννοούμε από την άποψη της προσφοράς στο ανθρώπινο είδος, αν και η διερεύνηση συνεργασία αντί της διαρκούς αντιπαλότητας προσέφερε πολλά για να φτάσουμε στα σημερινά επίπεδα ευημερίας. Αν μπορούσαμε να μετρήσουμε την ωφέλεια που σωρεύτηκε στο διάβα της ιστορίας ίσως να ανακαλύπταμε ότι η χρήση της φωτιάς ή τα λίθινα εργαλεία προσέφεραν περισσότερα. Όμως, αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε "δόγμα της μη βίας", πρέπει να είναι η ευφυέστερη σύλληψη στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αντέστρεψε το βαθύτερα ριζωμένο (επειδή είναι ενστικτώδες) πλαίσιο λειτουργίας του, των δίποδων πλασμάτων που ξεκίνησαν από τις στέπες της Αφρικής για να κατακτήσουν το κόσμο. Κακά τα ψέματα: η βία είναι μέρος της φύσης. Ενστικτωδώς οι άνθρωποι πετάνε πέτρες αντί για προσβολές κι αντιμετωπίζουν τον αντίπαλο με τα δόντια αντί τη γλώσσα. Αυτή η σύλληψη της συνεργασίας των ανθρώπων αντί της αντιπαλότητας, δηλαδή η αντιστροφή όσων το ένστικτο επιτάσσει, έκανε το ζώο άνθρωπο και ίσως υπ' αυτήν την έννοια θεμελίωσε τον πολιτισμό. 

Δεν ήταν -δεν είναι- εύκολη υπόθεση η μετάβαση από το "homo hominis, lupus est" (ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος), σε μία κοινότητα όπου κυριαρχούν οι κανόνες και έχει στόχο την ελαχιστοποίηση μέχρι μηδενισμό της βίας. Έγιναν και δοκιμάσαμε πολλά χιλιάδες χρόνια της ιστορίας των homo sapiens. Έγινα σφαγές, πόλεμοι, το Ολοκαύτωμα... Ζήσαμε αιματηρές και πνευματικές επαναστάσεις. Υπήρξαν θρησκείες της εκδίκησης και θρησκείες της αγάπης. Διατυπώθηκαν κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες. Δοκιμάστηκαν πολιτικά συστήματα που στηρίζονταν στη βία των ισχυρών (των μπρατσωμένων, των πλούσιων ή των κομματικών) και άλλα συστήματα που βασίζονταν στον κανόνα της πλειοψηφίας. Το ανθρώπινο είδος πέρασε και δοκίμασε πολλά. Έμαθε με τη διαδικασία δοκιμής και λάθους, για να καταλήξει στον καλύτερο υπαρκτό κόσμο. Προσοχή: όχι στον καλύτερο δυνατό κόσμο. Ο στοχασμός και ο πειραματισμός για καλύτερη συμβίωση και περισσότερη ευημερία όλων των ανθρώπων συνεχίζεται. Αλλά με όποιο δείκτη κι αν εξετάσουμε τη σημερινή κατάσταση του ανθρώπου, θα τον βρούμε καλύτερο απ' όποιον υπαρκτό κόσμο του παρελθόντος γνωρίσαμε. Ζούμε περισσότερο, κινδυνεύουμε λιγότερο, είτε από τη φύση, είτε από άλλους ανθρώπους, δουλεύουμε λιγότερο, απολαμβάνουμε περισσότερο κλπ. Φυσικά δεν αναφερόμαστε στον βραχύ χρόνο της κρίσης που ζούμε τώρα και τα κάνει όλα μαύρα, αλλά στον ιστορικό χρόνο. 

Φυσικά και υπάρχουν ανισότητες ακόμα. Αυτό δε σημαίνει ότι τα προβλήματα λύθηκαν και τίποτε δε μπορεί να γίνει πλέον. Υπάρχει φτώχεια, δυστυχία, ανισότητες. Τα προβλήματα αυτά απλώς υπογραμμίζουν την ανάγκη να συνεχιστεί ο στοχασμός και ο πειραματισμός για καλύτερη συμβίωση και περισσότερη ευημερία όλων των ανθρώπων. 

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να ισοπεδωθούν τα πάντα. Η κατάσταση της ανθρωπότητας άλλαξε προς το καλύτερο και προς το δικαιότερο. Όχι όσο ονειρευτήκαμε και θα θέλαμε, αλλά περισσότερο απ' όσο μέχρι σήμερα ζήσαμε. Μπορεί να φρικάρουμε ότι σήμερα σκοτώνονται πενήντα ή εκατό άνθρωποι από μία βομβιστική επίθεση στο Αφγανιστάν, πρέπει να αναλογιστούμε όμως ότι σήμερα η ανθρωπότητα έχει λιγότερους πολέμους στην ιστορία της. 

Θα συμφωνήσουμε ότι οι πενήντα ή εκατό μιας βομβιστικής επίθεσης είναι πολλοί. Το γεγονός, όμως, ότι φρικάρουμε από το συμβάν δείχνει το δρόμο που διήνυσε η ανθρωπότητα. Αν ψάξει κανείς τις μάχες του παρελθόντος, θα βρει δεκάδες ή χιλιάδες νεκρούς και ελάχιστη συγκίνηση των συγχρόνων απ' αυτούς. Σήμερα ο μηδενισμός της βίας παραμένει ιδανικό για την ανθρωπότητα, αλλά η ελαχιστοποίηση της αποτελεί διακηρυγμένη πολιτική. Ακόμη πιο αιμοδιψείς στρατοκράτες, ακόμη και οι στυγνοί δικτάτορες είτε αρνούνται ότι άσκησαν αχρείαστη βία είτε τη δικαιολογούν ως άμυνα. Πέρα από την πολυπλοκότητα των διεθνών σχέσεων, παρά τις υπαναχωρήσεις, παρά τις υποκρισίες, η ανθρωπότητα εξοστρακίζει όλο και περισσότερο τη βία. 

Όμως, η πορεία προς έναν όλο και λιγότερο βίαιο κόσμο δεν είναι γραμμική. Από την ιστορία επίσης μάθαμε ότι έπειτα από περιόδους ηρεμίας ήρθαν θύελλες. Οι ρομαντικοί της μπελ επόκ και οι αισιόδοξου του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, "που θα τελείωνε όλους τους πολέμους", διαψεύστηκαν οικτρά. Η πορεία προς τη μη βία απαιτεί διαρκή πολιτική πάλη και παιδεία. Η ροπή προς τη βία είναι αρχέγονη. Η ειρηνική συμβίωση είναι επίκτητο χαρακτηριστικό, είναι προϊόν του πολιτισμού μας. Αν το πολιτιστικό δημιούργημα της μη βίας δεν καλλιεργείται διαρκώς από την παιδεία, η κοινωνία υποχωρεί στο προηγούμενο στάδιο της ζούγκλας, του "homo hominis, lupus est" ήτοι "ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος..."

του Πάσχου Μανδραβέλη

από την Καθημερινή της Κυριακής