Θεωρίες συνωμοσίας

του Θανάση Γιαλκέτση

Κυκλοφόρησε πρόσφατα στην Ιταλία το βιβλίο του Ουμπέρτο Εκο «Sulle spalle dei giganti, που συγκεντρώνει κείμενα που έγραψε και ομιλίες που εκφώνησε στα χρόνια 2001 έως 2015. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο αυτό και γράφτηκε το 2015, ένα χρόνο πριν από τον θάνατο του Εκο.

Καθώς κλήθηκα να παρέμβω για το θέμα της ιδεοληψίας ή των εμμονών, σκέφτηκα ότι μία από τις έμμονες ιδέες των καιρών μας είναι σίγουρα εκείνη των συνωμοσιών. Θα αρκούσε μια σύντομη πλοήγηση στο Διαδίκτυο για να ανακαλύψουμε πόσες συνωμοσίες (πρόδηλα ψεύτικες) καταγγέλλονται. Η έμμονη ιδέα της συνωμοσίας όμως δεν αφορά μόνο τον καιρό μας αλλά και τους παρελθόντες καιρούς.
Το ότι υπάρχουν και υπήρξαν στην Ιστορία συνωμοσίες μού φαίνεται προφανές, από εκείνη για τη δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα ώς τη συνωμοσία της πυρίτιδας (1605), από το διαβολικό εκρηκτικό μηχάνημα του Ζορζ Καντουντάλ ώς τις σύγχρονες χρηματιστηριακές συνωμοσίες για να ανέβει η τιμή των μετοχών ορισμένων εταιρειών.
Το χαρακτηριστικό όμως των πραγματικών συνωμοσιών είναι το ότι αποκαλύπτονται αμέσως, είτε έχουν επιτυχία (βλέπε Ιούλιο Καίσαρα) είτε αποτυγχάνουν (βλέπε τη συνωμοσία του Ορσίνι για τη δολοφονία του Ναπολέοντα Γ’).
Οι πραγματικές συνωμοσίες επομένως δεν είναι μυστηριώδεις και δεν μας ενδιαφέρουν εδώ. Μας ενδιαφέρει, αντίθετα, το φαινόμενο του συνδρόμου της συνωμοσίας και της φανταστικής επινόησης συνωμοσιών, από τις οποίες κατακλύζεται το Διαδίκτυο και οι οποίες παραμένουν μυστηριώδεις και ανεξερεύνητες, επειδή έχουν το ίδιο χαρακτηριστικό με το μυστικό σύμφωνα με τον Ζίμελ: το μυστικό είναι τόσο πιο ισχυρό και σαγηνευτικό όσο περισσότερο κενό είναι.
Ας έρθουμε στην κύρια συνωμοσία με την οποία ασχολούνται τόσοι ιστότοποι στο Διαδίκτυο, εκείνη της 11ης Σεπτεμβρίου. Οι θεωρίες που κυκλοφορούν είναι πολλές.
Υπάρχουν εκείνες οι ακραίες (που βρίσκονται σε ιστότοπους Αράβων φονταμενταλιστών ή νεοναζιστών), σύμφωνα με τις οποίες η συνωμοσία οργανώθηκε από τους Εβραίους, καθώς όλοι οι Εβραίοι που εργάζονταν σε αυτούς τους δύο ουρανοξύστες είχαν ενημερωθεί να μην πάνε στη δουλειά τους εκείνη τη μέρα. Η είδηση που διαδόθηκε από τον «Αλ-Μανάρ», έναν λιβανέζικο τηλεοπτικό σταθμό, ήταν πρόδηλα ψευδής.
Στην πραγματικότητα, στην πυρκαγιά πέθαναν τουλάχιστον διακόσιοι πολίτες με ισραηλινό διαβατήριο, μαζί με πολλές άλλες εκατοντάδες Αμερικανοεβραίους. Υπάρχουν έπειτα οι αντι-Μπους θεωρίες, σύμφωνα με τις οποίες η επίθεση οργανώθηκε από τον Μπους για να έχει ένα πρόσχημα, προκειμένου να μπορέσει έπειτα να εισβάλει στο Αφγανιστάν και το Ιράκ.
Υπάρχουν εκείνες που αποδίδουν το γεγονός σε διάφορες, λιγότερο ή περισσότερο, διαβρωμένες αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες. Υπάρχει η θεωρία ότι η συνωμοσία οργανώθηκε μεν από Αραβες φονταμενταλιστές, αλλά η αμερικανική κυβέρνηση τη γνώριζε λεπτομερειακά από πριν και την άφησε να εξελιχθεί, ακριβώς για να έχει έπειτα το πρόσχημα να επιτεθεί στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ. […]
Επικαλούμαι μόνο την απόδειξη που θα όριζα ως «απόδειξη της σιωπής». Ενα μοντέλο απόδειξης της σιωπής θα χρησιμοποιηθεί, για παράδειγμα, εναντίον εκείνων που υπαινίσσονται ότι η αμερικανική αποβίβαση στη Σελήνη ήταν μια τηλεοπτική απάτη. Αν το αμερικανικό διαστημόπλοιο δεν είχε φτάσει στη Σελήνη, υπήρχε εκείνος που μπορούσε να ελέγξει το θέμα και είχε συμφέρον να το πει: ήταν οι Σοβιετικοί. Αφού οι Σοβιετικοί παρέμειναν σιωπηλοί, ιδού η απόδειξη ότι οι Αμερικανοί έφτασαν πράγματι στη Σελήνη. Τελεία και παύλα.
Σε ό,τι αφορά συνωμοσίες και μυστικά, η εμπειρία (ακόμη και η ιστορική εμπειρία) μας λέει ότι αν υπάρχει ένα μυστικό, ακόμη και αν είναι γνωστό σε ένα μόνο πρόσωπο, αυτό το πρόσωπο, ακόμη και στο κρεβάτι με την ερωμένη του, αργά ή γρήγορα θα το αποκαλύψει.
Αν υπάρχει ένα μυστικό, θα υπάρχει πάντα και ένα κατάλληλο ποσό, με την παραλαβή του οποίου κάποιος θα είναι έτοιμος να το αποκαλύψει (αρκούσαν μερικές εκατοντάδες χιλιάδες στερλίνες ως συγγραφικά δικαιώματα, για να πείσουν έναν αξιωματικό του αγγλικού στρατού να αφηγηθεί όλα όσα έκανε στο κρεβάτι με την πριγκίπισσα Νταϊάνα και, αν τα είχε κάνει με την πεθερά της πριγκίπισσας, θα αρκούσε ο διπλασιασμός του ποσού, ώστε ένας τέτοιος τζέντλεμαν να τα είχε επίσης αφηγηθεί όλα).
Τώρα, για να οργανωθεί μια απατηλή επίθεση στους Δίδυμους Πύργους (για να τους ναρκοθετήσουν, για να ειδοποιήσουν τις αεροπορικές δυνάμεις να μην παρέμβουν, για να κρύψουν ενοχλητικές αποδείξεις κ.ο.κ.), θα χρειαζόταν η συνεργασία, αν όχι χιλιάδων, εκατοντάδων προσώπων.
Τα πρόσωπα που χρησιμοποιούνται για τέτοια εγχειρήματα συνήθως δεν είναι ποτέ τζέντλεμεν και είναι αδύνατον τουλάχιστον ένα από αυτά να μην είχε μιλήσει για ένα κατάλληλο ποσό. Με δυο λόγια, σε αυτήν την ιστορία λείπει το Βαθύ Λαρύγγι. […] Γιατί οι ανοησίες έχουν επιτυχία; Γιατί υπόσχονται μια γνώση που δεν δίνεται στους άλλους.
Στο βιβλίο του Richard Hofstadter «The Paranoid Style in American Politics» (1964), λέγεται ότι η προτίμηση για τις συνωμοσίες πρέπει να ερμηνευτεί με την εφαρμογή των εννοιών της Ψυχιατρικής στην κοινωνική σκέψη. Πρόκειται για δύο φαινόμενα παράνοιας. Μόνο που ο ψυχιατρικά παρανοϊκός βλέπει τον κόσμο ολόκληρο να συνωμοτεί εναντίον του, ενώ ο κοινωνικά παρανοϊκός θεωρεί ότι η δίωξη από μέρους σκοτεινών δυνάμεων στρέφεται εναντίον της ομάδας του, του έθνους του, της θρησκείας του.
Ο κοινωνικά παρανοϊκός είναι, θα έλεγα, πιο επικίνδυνος από τον ψυχιατρικά παρανοϊκό, επειδή βλέπει τις έμμονες ιδέες του να τις συμμερίζονται και άλλα εκατομμύρια πρόσωπα και έχει την εντύπωση ότι δρα ανιδιοτελώς εναντίον της συνωμοσίας. Το ότι ο κόσμος είναι γεμάτος από συνωμότες θα μπορούσε να μας αφήνει αδιάφορους.
Αν κάποιος θεωρεί ότι οι Αμερικανοί δεν έφτασαν στη Σελήνη, τόσο το χειρότερο γι’ αυτόν. Το 2013, οι Daniel Jolley και Karen Douglas, σε ένα άρθρο τους με τίτλο «Οι κοινωνικές συνέπειες της συνωμοσιολογίας», συμπέραιναν ότι «η έκθεση σε πληροφορίες που ευνοούν τη θεωρία της συνωμοσίας μειώνει την πρόθεση στράτευσης στην πολιτική σε σχέση με όσους είναι εκτεθειμένοι σε πληροφορίες που αμφισβητούν τις θεωρίες συνωμοσίας».
Πράγματι, αν είμαστε πεισμένοι ότι η Ιστορία του κόσμου κατευθύνεται από μυστικές οργανώσεις –είτε είναι οι Illuminati είτε η Λέσχη Μπίλντερμπεργκ- που εγκαθιδρύουν μια νέα παγκόσμια τάξη, τότε τι μπορώ να κάνω εγώ; Συνθηκολογώ και βράζω στο ζουμί μου. Γι’ αυτό κάθε θεωρία συνωμοσίας κατευθύνει τη δημόσια φαντασία προς ανύπαρκτους κινδύνους, αποσπώντας την από τις πραγματικές απειλές.
Οπως κάποτε υπέδειξε ο Τσόμσκι, αυτός που αντλεί το μεγαλύτερο όφελος από τις φαντασιοκοπίες για μιαν υποτιθέμενη συνωμοσία είναι ακριβώς οι θεσμοί που η θεωρία συνωμοσίας ήθελε να πλήξει.
Πράγμα που σημαίνει ότι, με το να φανταζόμαστε ότι ο Μπους έριξε τους Δίδυμους Πύργους για να δικαιολογήσει την επέμβαση στο Ιράκ, κινούμαστε μέσα σε διάφορες ψευδαισθήσεις και παύουμε να αναλύουμε τις τεχνικές και τους αληθινούς λόγους για τους οποίους ο Μπους παρενέβη στο Ιράκ και την επιρροή που άσκησε πάνω του η πολιτική των νεοσυντηρητικών. […]

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών