Βαλκανευτές και Βαλκανολάτρες

του Στράτου Κερσανίδη, 

κριτικού κινηματογράφου

Θα ξεκινήσω κάπως διαφορετικά, υποστηρίζοντας πως η ανθρωπότητα άρχισε να χαλάει εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια. Πιο συγκεκριμένα από τη στιγμή που κάποιος πρόγονός μας οριοθέτησε ένα κομμάτι γης και είπε είναι ιδιοκτησία του. Σιγά-σιγά η οριοθέτηση, η διεκδίκηση και η ιδιοποίηση του χώρου άρχισε να γίνεται και από ομάδες ανθρώπων που είχαν κάτι κοινό κι έτσι άρχισαν σιγά σιγά να δημιουργούνται τα κράτη και τα σύνορα. Κι έτσι από εκεί που οι άνθρωποι, πριν από τις οριοθετήσεις κυκλοφορούσαν ελεύθερα όπου ήθελαν και τα όρια που τους χώριζαν ήταν τα φυσικά όρια, εκείνα δηλαδή που θέτει η γεωγραφία άρχισαν οι διαχωρισμοί και οι απαγορεύσεις. Ο χώρος ελεύθερης μετακίνησης μίκρυνε, μπήκαν περιορισμοί, κατασκευάστηκαν εθνικοί μύθοι οι οποίοι γέννησαν εθνικισμούς και μισαλλοδοξία, δημιουργήθηκαν στρατοί για να προστατεύσουν τις διάφορες πατρίδες, ξέσπασαν πόλεμοι με αποτέλεσμα εκατομμύρια νεκρών στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας για ένα κομμάτι γης που, σε τελευταία ανάλυση, δεν ανήκει σε κανέναν αλλά -αντιθέτως- ανήκει σε όλους. Και όπου η κατάσταση άρχισε να σταθεροποιείται και κάποια έθνη να συνεννοούνται και να δημιουργούν μεγαλύτερες κρατικές οντότητες και τα σύνορα να μετατρέπονται σε απλές νοητές γραμμές, βρικολάκιασαν οι μύθοι, ξεθάφτηκαν παράλογα μίση, ξέσπασαν νέοι πόλεμοι, περισσότερο ή λιγότερο άγριοι και τα σύνορα άρχισαν να πολλαπλασιάζονται μαζί με τα μνήματα χιλιάδων νεκρών που ανάθεμα κι αν κατάλαβαν το λόγο που έπρεπε να πεθάνουν. 

Δυστυχώς την ώρα αυτή το κακό συνεχίζεται σε διάφορες περιοχές του πλανήτη και χιλιάδες άνθρωποι περπατούν αναζητώντας έναν τόπο για να σωθούν. Όμως βρίσκουν μπροστά τους φράχτες, συνοριοφύλακες, ακτοφυλακές και ένα φαιό πέπλο μίσους να τους εμποδίζει. Είναι ο φασισμός ο οποίος παρουσιάζεται ως πατριωτισμός ή ως προστασία του πολιτισμού και της θρησκείας μας. Δηλαδή μια μπαρούφα η οποία προσβάλλει τις αρχές του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, τον οποίο πρώτες οι χώρες της Ευρώπης φρόντισαν να παραβιάσουν. 

Βρισκόμαστε σε ένα οριακό σημείο που αν δεν αφουγκραστούμε με προσοχή τα διδάγματα της ιστορίας και δεν αλλάξουμε ρότα πολύ φοβάμαι πως θα βρεθούμε μπροστά σε ιδιαίτερα επικίνδυνες καταστάσεις. 

Θα μου πείτε, προς τι όλα αυτά. Σήμερα βρεθήκαμε εδώ για την παρουσίαση ενός βιβλίου και όχι για να αναλύσουμε φαινόμενα του σύγχρονου κόσμου. Θα συμφωνήσω και θα πως ότι όλα όσα έχω αναφέρει έχουν άμεση σχέση με το πνεύμα του βιβλίου. Γιατί οι «Βαλκανευτές» του Γιώργου Χατζελένη δεν είναι ένα βιβλίο με ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Ή, τουλάχιστον δεν είναι μόνον αυτό. Μέσα στις 530 σελίδες του ακολουθούμε την άκρως ενδιαφέρουσα και ζηλευτή διαδρομή που έκανε ο συγγραφέας με τους δύο φίλους του που είναι μια διαδρομή βαθιάς γνωριμίας με ανθρώπους και τόπους. Και ξέρετε τι πιστεύω, σε σχέση με όσα έλεγα και πριν; Ότι το καλύτερο φάρμακο εναντίον του ρατσισμού, του σωβινισμού και του εθνικισμού είναι τα ταξίδια. Όπως αυτό που οι τρεις φίλοι έκαναν στα δυτικά Βαλκάνια, δηλαδή ως ταξιδευτές και όχι ως τουρίστες. 

Εν πρώτοις, λοιπόν πρόκειται για ένα βιβλίο με ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Αυτό είναι το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης -όπως συχνά λέμε κι εμείς οι κριτικοί κινηματογράφου, μιλώντας για μια ταινία. Εντυπώσεις που αποτυπώνονται με περιγραφές οι οποίες δημιουργούν εικόνες και κάνουν τον αναγνώστη να νιώθει πως βρίσκεται κι ο ίδιος εκεί. Το πετρόχτιστο Αργυρόκαστρο διασχίζοντας προς Βορά την Αλβανία. Το Κότορ και το μαγευτικό Περάστ στο Μαυτροβούνιο. Το διαμάντι της Αδριατικής, το Ντουμπρόβνικ, αλλά και τις ομορφιές του Σπλιτ και της Ριέκα στην Κροατία. Κι ύστερα στην πρωτεύουσα του πουθενά, την Τεργέστη, όπως την είπε ο Τζέιμς Τζόις που έζησε εκεί. Την πολύφερνη νύφη που διεκδίκησαν πολλοί και σήμερα παρακμάζει αφού την κέρδισε η Ιταλία. Το Νόβο Μέστο, το… ορεινό νησί στη Σλοβενία. Και πάλι στην Κροατία και την θορυβώδη πρωτεύουσά της, το Ζάγκρεμπ. Κι ύστερα στην πολύπαθη Βοσνία Ερζεγοβίνη. Η Μπάνια Λούκα, το μαρτυρικό Σαράγεβο, το Μόσταρ με το θρυλικό γεφύρι που γκρεμίστηκε στον εμφύλιο και ξαναχτίστηκε, πόλεις που ακούγαμε καθημερινά στα δελτία ειδήσεων τότε που μαινόταν ο πόλεμος στην ασταθή ακόμη και σήμερα χώρα. Η άχρωμη Ποντγκόριτσα στο Μαυροβούνιο, που ποτέ δεν πίστευε πως θα γινόταν πρωτεύουσα. Και η επιστροφή από τα Τίρανα που προσπαθούν να φανούν όμορφα και το Πόγραδετς πλάι στη λίμνη Οχρίδα πριν την επιστροφή στην Ελλάδα. 

4.730 χιλιόμετρα, 5 χώρες, χιλιάδες εικόνες στο μυαλό. Μέσα, όμως, από τις εικόνες αυτές, εκτός από τη Γεωγραφία ο συγγραφέας παραθέτει και πολλές ιστορικές πληροφορίες. Και όχι μόνον από την πρόσφατη αιματηρή ιστορία της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Όπως για τον απελευθερωτικό αγώνα των παρτιζάνων του στρατάρχη Τίτο, για την ελληνική αποικία Επίδαμνο που είναι το σημερινό Δυρράχιο, για το πείραμα του Ιταλού εθνικιστή ποιητή Γκαμπριέλε ντ’ Ανούτσιο στη Ριέκα, για τη σύλληψη του Ρήγα Φεραίου στην Τεργέστη, για την τρομοκρατική δράση των Ερυθρών Ταξιαρχιών και για τον αντιδικτατορικό αγώνα των Ελλήνων στην Ιταλία. Και βέβαια πολλά ακόμη τα οποία θα ανακαλύψετε διαβάζοντας το βιβλίο. 

Όταν όμως τρεις άνθρωποι ταξιδεύουν μαζί, αυτό είναι ένα είδος, έστω και προσωρινής, συμβίωσης. Η καθημερινή επαφή προσφέρεται για συζητήσεις κάθε είδους. Είτε για τα όσα βλέπουν και ακούν στο ταξίδι είτε για τα άλλα που προκύπτουν και συνδέονται με σκέψεις και ιδέες που αφορούν την Ελλάδα, την Ευρώπη, τον κόσμο και τους ανθρώπους. Έτσι διαβάζουμε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για την Ελλάδα και το τι συνέβη το καλοκαίρι του 2015. Μια συζήτηση για το ναι και το όχι στο δημοψήφισμα, για το τι σήμαινε, για το τι έγινε και για το τι ακολούθησε. Προσωπικά έχω διαφορετική άποψη και από τους τρεις συνταξιδιώτες για το τι έγινε, πως έγινε και το τι μπορούσε ή δεν μπορούσε να γίνει, αλλά αυτό δεν είναι της παρούσης, καθώς από μόνο του αποτελεί μια ολόκληρη συζήτηση. Θα ήθελα όμως να σημειώσω πως θα ήταν πολύ ενδιαφέρον αν μπορούσα να είχα πάρει μέρος κι εγώ σε εκείνη τη συζήτηση. 

Και τέλος, ένα άλλο μέρος, που είναι οι σκέψεις του ίδιου του συγγραφέα, όπως ο ίδιος τις αποτυπώνει, σε στιγμές που έμενε και στοχαζόταν μόνος. Σκέψεις για την πολυπλοκότητα των πραγμάτων, για τις αντιφάσεις με τις οποίες κινείται η πραγματικότητα και η ιστορία, για την έννοια του πατριωτισμού, για την επέλαση της ακροδεξιάς ακόμη και για την επιθυμία που νιώθει για να ταξιδεύει καθώς δεν αισθάνεται καλά, είναι σαν εγκλωβισμένος όταν δεν το κάνει. 

Τι είναι εν τέλει οι «Βαλκανευτές»;. Ταξιδιωτικές εντυπώσεις; Μάθημα Γεωγραφίας; Μάθημα Ιστορίας; Συναντήσεις με ανθρώπους; Σκέψεις και ανταλλαγές απόψεων; Υπαρξιακοί στοχασμοί; Η αλήθεια είναι πως δεν μπορώ να δώσω συγκεκριμένη απάντηση. Και πιστεύω πως ούτε και ο συγγραφές μπορεί και ούτε θέλει. Αυτό το οποίο μπορώ όμως να υποστηρίξω είναι πως ο Γιώργος Χατζελένης έγραψε ένα εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο. Το οποίο περιέχει στοιχεία τα οποία μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον άλλο, τον βαλκάνιο γείτονά μας. Κι αυτό επιτυγχάνεται, εκτός από τις ιστορικές αναφορέα και τα κοινά πολιτισμικά μας στοιχεία, από τις συναντήσεις και τις συζητήσεις με ανθρώπους. Επειδή πόλεις και χώρες είναι οι άνθρωποι που τις κατοικούν. Κι αυτοί είναι που κουβαλούν μέσα τους την ιστορία, τις εμπειρίες, τη γνώση, τον πολιτισμό και τη διαφορετικότητα την οποία οφείλουμε να γνωρίσουμε. Γιατί μόνον γνωρίζοντας απελευθερωνόμαστε από προκαταλήψεις και ιστορικούς μύθους. 

Πως παντρεύονται όλα αυτά; Ε, κάπως τα καταφέρνει ο συγγραφέας να δημιουργήσει ένα συναρπαστικό και ρέον αφήγημα. Γιατί εάν 530 σελίδες διαβάζονται χωρίς ο αναγνώστης να νιώσει το αίσθημα της κόπωσης και της βαρεμάρας, αυτό οφείλεται στο συγγραφέα. Κι όταν πλησιάζοντας στο τέλος και βλέπει τις σελίδες να λιγοστεύουν, αντί να νιώσει χαρά που το «έφαγε το τούβλο», νιώθει κάτι να τελειώνει και αυτό του προκαλεί κάτι σαν αίσθηση μιας επερχόμενης απουσίας, ε τότε, κάτι καλό έχει συμβεί. 

Τέλος μαζί με αυτό το συναρπαστικό, γοητευτικό ταξίδι στα δυτικά Βαλκάνια, ο Γιώργος Χατζελένης επιχειρεί και το δικό του εσωτερικό ταξίδι. Είμαι βέβαιος πως ταξιδεύοντας γνώρισε καλύτερα τον εαυτό του καθώς τον υπέβαλε σε δοκιμασίες, όχι σωματικές, αλλά πνευματικές αφού μοιράστηκε ιδέες, αφουγκράστηκε σκέψεις, πλούτισε ως άνθρωπος. 

Οι «Βαλκανευτές» θα το ξαναπώ, είναι ένα βιβλίο που φέρνει τους ανθρώπους κοντά. Που δημιουργεί γέφυρες επικοινωνίας και προσπαθεί να καταργήσει τα σύνορα. Κάθε είδους σύνορα. Όχι μόνον εθνικά. Έτσι οι τρεις συνταξιδιώτες, μπορεί να ήταν και να είναι φίλοι αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία πως μετά από αυτό το κοινό ταξίδι ήρθαν πιο κοντά. Κι επίσης να πω πως χάρη στους «Βαλκανευτές» γνωρίστηκα κι εγώ με το Γιώργο καθώς ο ίδιος μου έκανε την τιμή να μου ζητήσει να βρίσκομαι μεταξύ των παρουσιαστών και της παρουσιάστριας του βιβλίου του. Προφανώς διαπίστωσε μέσα στα κοινωνικά δίκτυα και τη δική μου αγάπη για τα Βαλκάνια. 

Κι έτσι βρεθήκαμε εδώ οι ταξιδευτές των Βαλκανίων, με τους λάτρεις των Βαλκανίων. Οι «Βαλκανευτές» με τους Βαλκανολάτρες. 

Πηγή: Η Εποχή