Η βιομηχανία της ευτυχίας

του Θανάση Γιαλκέτση

Το ακόλουθο άρθρο του γνωστού Βρετανού κριτικού της λογοτεχνίας και της κουλτούρας Τέρι Ιγκλετον δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα The Guardian

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό που όλοι θέλουμε είναι η ευτυχία. Το μοναδικό πρόβλημα είναι σε τι έγκειται το να είναι κανείς ευτυχής, ένα πρόβλημα για το οποίο ποτέ δεν κατόρθωσαν να συμφωνήσουν οι ηθικοί στοχαστές.
Η ευτυχία είναι ένα συναίσθημα καθαρά υποκειμενικό ή μπορεί κατά κάποιον τρόπο να μετρηθεί; Μπορούμε να είμαστε ευτυχείς χωρίς να το γνωρίζουμε; Θα μπορούσε κάποιος να είναι εντελώς δυστυχισμένος κι ωστόσο να παραμένει πεισμένος ότι βρίσκεται σε έκσταση;
Στις μέρες μας η έννοια της ευτυχίας έχει μετατοπιστεί από την ιδιωτική σφαίρα στη δημόσια.
Οπως αναφέρει ο Ουίλιαμ Ντέιβις στη σαγηνευτική έρευνά του «The Happiness Industry», ένας αυξανόμενος αριθμός επιχειρήσεων απασχολεί υπαλλήλους της ευτυχίας, όπως η Google που δημιούργησε τη μορφή του «jolly good fellow».
Με τον ίδιο τρόπο, θα μπορούσε ίσως η Τράπεζα της Αγγλίας να εξετάσει την πιθανότητα να προσλάβει έναν ταχυδακτυλουργό.
Ειδικοί σύμβουλοι της ευτυχίας δίνουν συμβουλές σε όποιον υποχρεώθηκε σε έξωση από την κατοικία του για το πώς πρέπει να συνεχίσει τη ζωή του.
Πριν από δύο χρόνια, η British Airways δοκίμασε μια «κουβέρτα της ευτυχίας», το χρώμα της οποίας από κόκκινο γινόταν μπλε μόλις ο επιβάτης χαλάρωνε, έτσι ώστε το επίπεδο ικανοποίησής του να μπορεί να γίνει ορατό από τους συνεπιβάτες του.
Ενα νέο ναρκωτικό, το Wellbutrin, υπόσχεται ότι θα απαλύνει τα συμπτώματα κατάθλιψης που εμφανίζονται μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου.
Το πένθος είναι ένας κίνδυνος για την ψυχική μας ευημερία. Αν πάρουμε υπόψη μας την αξιοσημείωτη διάδοση της ψυχικής δυσθυμίας σε όλο τον κόσμο, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το ότι η έννοια της ευτυχίας έχει μετατοπιστεί στη δημόσια σφαίρα.
Περίπου το ένα τρίτο των ενήλικων Αμερικανών και σχεδόν το μισό των Αγγλων θεωρούν ότι μερικές φορές βρίσκονται σε μια κατάσταση κατάθλιψης.
Οπως και να ’ναι, περισσότερα από πενήντα χρόνια μετά την ανακάλυψη των αντικαταθλιπτικών, δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί αληθινά να πει πώς λειτουργούν.
Η λεγόμενη λιτότητα συνέβαλε στη διάδοση των ψυχικών ασθενειών. Εθνη με πολύ μεγάλες ανισότητες, όπως η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες, έχουν αρκετά μεγαλύτερα προβλήματα ψυχικής υγείας σε σχέση με πιο εξισωτικές χώρες όπως η Σουηδία.
Εκτιμάται ότι ασθένειες, όπως η αποχή από την εργασία ή η «απλή παρουσία» (το να πηγαίνεις στον τόπο της εργασίας μόνον για να είσαι φυσικά παρών) κοστίζουν στην αμερικανική οικονομία περί τα 550 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Η ευτυχία είναι θαυμάσια για τις επιχειρήσεις.
Ενας χαρούμενος εργαζόμενος είναι πιο παραγωγικός κατά 12%. Η επιστήμη των ανθρώπινων συναισθημάτων είναι επομένως μια από τις μορφές γνώσης της χειραγώγησης που βρίσκεται σε πολύ μεγάλη ανάπτυξη.
Οπως είναι και η έρευνα αγοράς για τις πωλήσεις, που τώρα κάνει εκτεταμένη χρήση προγραμμάτων ηλεκτρονικής σάρωσης προσώπων, με σκοπό να καταγράψει τη συγκινησιακή κατάσταση των καταναλωτών.
Οι νευροεπιστήμονες που ερευνούν τα πιο φωτεινά μάτια δηλώνουν ότι είναι πολύ κοντά στην ανακάλυψη ενός «αγοραστικού κινήτρου» στον εγκέφαλο.
Η ψυχολογία είναι ένας κομψός τρόπος για να αποσπούμε την προσοχή από τα κοινωνικά προβλήματα. Μετά την οικονομική κατάρρευση του 2008, ορισμένοι ψυχολόγοι συμπέραναν ότι το πρόβλημα δεν ήταν οι τράπεζες αλλά ο εγκέφαλος. Η Wall Street βρέθηκε να είναι θλιμμένη εξαιτίας του εσφαλμένου τύπου νευροχημικών ουσιών. Υπήρχε υπερβολική τεστοστερόνη στους χρηματιστές και πολλοί τραπεζίτες έπαιρναν κοκαΐνη. Συνεπώς, αναπτύχθηκε ένα ναρκωτικό βασιζόμενο σε μια μελέτη του εγκεφάλου των χρηματιστών, που υπόσχεται καλύτερη διαδικασία λήψης των αποφάσεων.
Αυτό που μετράει στον ναρκισσιστικό κόσμο του ύστερου καπιταλισμού δεν είναι εκείνο που σκέφτεσαι ή που κάνεις, αλλά το πώς αισθάνεσαι.
Αυτό που προκύπτει από την ανάλυση του Ντέιβις είναι ότι σε έναν βαθμό σήμερα ο καπιταλισμός έχει ενσωματώσει την κριτική που του ασκείται.
Ολα εκείνα που στο παρελθόν το σύστημα συνήθιζε να τα αντιμετωπίζει με καχυποψία -συναισθήματα, φιλία, δημιουργικότητα, ηθική υπευθυνότητα- τα έχει ήδη επιλέξει με σκοπό να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του.
Ενας συγγραφέας έφτασε να υποστηρίξει ότι θα έπρεπε να δίνονται δωρεάν ορισμένα προϊόντα, έτσι ώστε να μπορεί να δημιουργείται ένας πιο στενός δεσμός με τον καταναλωτή.
Ορισμένοι επιχειρηματίες άρχισαν να διευρύνουν τις μισθολογικές αυξήσεις στα στελέχη τους με μορφή δώρου, με την ελπίδα να προκαλέσουν ευγνωμοσύνη και επομένως μεγαλύτερη προσπάθεια. 
Φαίνεται να μην υπάρχει τίποτα που να μην μπορεί να αξιοποιηθεί ως εργαλείο.
Ωστόσο, το αίσθημα της ευτυχίας έγκειται στο γεγονός ότι αυτή είναι αυτοσκοπός και όχι ένα μέσο για την εξουσία, τον πλούτο και την κοινωνική καταξίωση.
Για όλη την παράδοση της ηθικής σκέψης που κινείται από τον Αριστοτέλη και τον Θωμά τον Ακινάτη ώς τον Χέγκελ και τον Μαρξ, η ανθρώπινη αυτοπραγμάτωση πηγάζει από την πρακτική της αρετής.
Το πώς είναι κανείς ευτυχισμένος είναι το κύριο πρόβλημα που θέτει η ηθική, αλλά το «Γιατί είναι κανείς ευτυχισμένος;» δεν είναι ένα ερώτημα που η ηθική μπορεί να απαντήσει.
Η ίδια παράδοση σκέψης αρνείται να διαχωρίσει την ευτυχία από τις υλικές περιστάσεις στις οποίες βρίσκεται κανείς.
Οι άνθρωποι μπορούν να ευημερήσουν μόνον σε συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες.
Η ευτυχία συνδέεται με τη δραστηριότητά μας και δεν είναι μια ιδιωτική ψυχική κατάσταση. 
Είμαστε πρακτικοί δρώντες και όχι περιφερόμενες συνειδησιακές καταστάσεις.
Ενας δούλος που τον ξυλοφορτώνουν τακτικά μπορεί να ισχυριστεί ότι είναι μακάρια ικανοποιημένος, αλλά αυτό συμβαίνει πιθανόν επειδή δεν γνωρίζει άλλη κατάσταση.
Με αυτή την έννοια, η ευτυχία δεν είναι μια εντελώς υποκειμενική υπόθεση. Μπορεί να πιστεύει κανείς ότι είναι ευτυχισμένος και να είναι θύμα μιας αυταπάτης.
Δεν είναι σε κάθε περίπτωση κάτι αντικειμενικό, με την έννοια ότι δεν υπάρχει κάποια ουσία στον εγκέφαλο, όπως φαίνεται να φαντάζονται ορισμένοι νευροεπιστήμονες.
Αυτό που ξεχνάμε είναι το γεγονός ότι οι «νοητικές διεργασίες» συνδέονται με τις δράσεις των ανθρώπινων υπάρξεων, που εγγράφονται σε κοινωνικές σχέσεις, καθοδηγούμενες από σκοπούς και προθέσεις που χρήζουν ερμηνείας.
Για τους ερευνητές της αγοράς και για τους ψυχολόγους των επιχειρήσεων, η ευτυχία έγκειται στο να αισθανόμαστε καλά.
Φαίνεται όμως ότι εκατομμύρια άτομα δεν αισθάνονται καθόλου καλά και είναι απίθανο να πειστούν να χρησιμοποιούν τεχνολογίες νοητικού ελέγχου που θα τα οδηγούν να εργάζονται σκληρότερα και να καταναλώνουν περισσότερο.
Δεν μπορείς να είσαι αληθινά ευτυχισμένος αν είσαι θύμα αδικίας ή εκμετάλλευσης, πράγμα που οι τεχνικοί της χαράς τείνουν να παραγνωρίζουν.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όταν ο Αριστοτέλης μιλάει για επιστήμη της ευημερίας, της δίνει το όνομα της πολιτικής.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών