Τι ήταν ο υπαρκτός σοσιαλισμός;

του Θανάση Γιαλκετσή

Τον Σεπτέμβριο του 1980, με αφορμή τα γεγονότα της Πολωνίας, ο Ιταλός φιλόσοφος Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004) έγραψε και δημοσίευσε στην εφημερίδα «La Stampa» το ακόλουθο άρθρο.
Μετά τα γεγονότα της Πολωνίας, μπορούν να δοθούν δύο διαφορετικές ερμηνείες για τον υπαρκτό σοσιαλισμό. Η πρώτη, η πιο κοινή: ο υπαρκτός σοσιαλισμός είναι ως σοσιαλισμός (όχι ως υπαρκτός) ένα τερατώδες ψεύδος.
Το κύριο επιχείρημα υπέρ αυτής της ερμηνείας είναι ακαταμάχητο: αν σοσιαλισμός σημαίνει, ιδεατά, χειραφέτηση της εργατικής τάξης και, πρακτικά, δικτατορία του προλεταριάτου, δεν γίνεται κατανοητό με ποιο δικαίωμα μπορούν να αποκαλούνται σοσιαλιστικά τα καθεστώτα στα οποία μέχρι τώρα τα κινήματα αντίστασης και εξέγερσης (εκείνα τα λίγα που η σιδερένια κομμουνιστική πειθαρχία επιτρέπει) γεννήθηκαν στους κόλπους της εργατικής τάξης.
Αυτό το επιχείρημα είναι τόσο ισχυρό, ώστε στον υπαρκτό σοσιαλισμό ως κράτος της εργατικής τάξης δεν πιστεύει πλέον κανένας. Δεν πιστεύει η πολύ μεγάλη πλειονότητα των υπηκόων αυτών των καθεστώτων. Δεν πιστεύουν σχεδόν όλοι οι πολίτες των δημοκρατικών κρατών.
Δεν πιστεύει ήδη, χρειάζεται να το πούμε καθαρά, ούτε καν το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Γι’ αυτό, το ψεύδος, εκτός του ότι είναι τερατώδες, είναι και, από μέρους των ηγετών των κομμουνιστικών κομμάτων που βρίσκονται στην εξουσία, ξεδιάντροπο.
Η δεύτερη ερμηνεία είναι πιο ριζική και γι’ αυτό λιγότερο διαδεδομένη. Ακριβώς όμως επειδή είναι πιο ριζική, θα έπρεπε να την πάρουμε πιο σοβαρά από όσο το έχουμε κάνει μέχρι τώρα.
Ο υπαρκτός σοσιαλισμός δεν είναι διόλου ένα ψεύδος. Είναι η αναγκαία συνέπεια μιας ορισμένης αντίληψης για την κοινωνία και το κράτος, για την οικονομία και την πολιτική, είναι η συνέπεια της ιδέας –που είναι παλιά όσο και η ανθρώπινη ιστορία– ότι όλα τα δεινά από τα οποία υποφέρουν οι εξελιγμένες κοινωνίες πηγάζουν από την ατομική κατοχή των αγαθών και ότι η έλευση του βασιλείου της ευτυχίας εξαρτάται από την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και από την εγκαθίδρυση ενός οικονομικού καθεστώτος βασιζόμενου αποκλειστικά στη συλλογική ιδιοκτησία. 
Αν ως σοσιαλιστική κοινωνία εννοούμε (και γιατί δεν θα ’πρεπε να εννοούμε;) μια κοινωνία στην οποία έγινε η απόπειρα να εφαρμοστεί το ιδεώδες, που εγκωμίαζαν (καλοπροαίρετα) οι ουτοπιστές όλων των εποχών, του ριζικού μετασχηματισμού των σχέσεων ιδιοκτησίας, τότε λοιπόν το σοβιετικό κράτος και όλα τα κράτη στα οποία το σοβιετικό κομμουνιστικό κόμμα έχει επιβάλει τη θεωρία του ήταν σοσιαλιστικά.
Σύμφωνα με αυτήν την ερμηνεία, ο σοσιαλισμός δεν είναι ένα ψεύδος, είναι ένα λάθος (στην καλύτερη περίπτωση μια αυταπάτη). Οχι ότι αυτό το λάθος δεν είχε προβλεφθεί.
Το ότι ο μετασχηματισμός των σχέσεων ιδιοκτησίας χωρίς μια κατάλληλη πολιτική μεταρρύθμιση, το ότι η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής χωρίς μια αντίστοιχη κοινωνικοποίηση της πολιτικής εξουσίας θα οδηγούσε στον κρατικό δεσποτισμό, στην ανεξέλεγκτη εξουσία μιας ανεύθυνης γραφειοκρατίας, είχε προβλεφθεί άπειρες φορές από τους αναρχικούς, τους ελευθεριακούς σοσιαλιστές, τους φιλελεύθερους στοχαστές όλων των τάσεων, πολύ πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Μετά την επανάσταση, η ίδια θέση επαναλήφθηκε, μετά από στάθμιση των δεδομένων και με βάση συγκεκριμένα γεγονότα και όχι μόνον αφηρημένους συλλογισμούς, από όλους τους διαφωνούντες εκείνων των καθεστώτων.
Οποιος θα ήθελε να συλλέξει μια τεκμηρίωση για τη θέση της ισοδυναμίας: σοσιαλισμός = δεσποτισμός, σοσιαλισμός = γραφειοκρατικοποίηση, σοσιαλισμός = μονολιθική εξουσία, θα βρισκόταν σε αμηχανία για το τι να επιλέξει πρώτο.
Προξενεί εντύπωση η έκπληξη όλων εκείνων που αυτά τα χρόνια άρχισαν σιγά σιγά να αντιλαμβάνονται ότι τα σοσιαλιστικά καθεστώτα είναι καθεστώτα αθεράπευτα ανελεύθερα. Σου έρχεται να τους πεις δυνατά κατά πρόσωπο: «Μα πώς δεν το ξέρατε;».
Υπήρχε αληθινά κανείς που δεν γνώριζε ακόμα ότι η συγκέντρωση της οικονομικής εξουσίας και της πολιτικής εξουσίας, αναπόφευκτη προκειμένου να εγκαθιδρυθεί ο σοσιαλισμός νοούμενος ως κολεκτιβοποίηση των μέσων παραγωγής, θα οδηγούσε μοιραία στο ολοκληρωτικό κράτος; «Και πώς -θα μπορούσες να συνεχίσεις- θέλατε τον σοσιαλισμό και επιπλέον θέλατε και την ελευθερία;». 
Γνωρίζω καλά ότι ένα τέτοιο ερώτημα μπορεί να θεωρηθεί κακόβουλο. Είναι όμως ακριβώς αυτό το ερώτημα που η ευρωπαϊκή Αριστερά, και φυσικά και η ιταλική, οφείλει να απαντήσει. Δεν λέω ότι δεν έγιναν απόπειρες να απαντηθεί, ιδίως σε αυτό το τελευταίο διάστημα.
Ας είμαστε όμως ειλικρινείς, σε σχέση με το πρόβλημα της σύζευξης του σοσιαλισμού -νοούμενου όπως πρέπει να εννοείται, ως υπεράσπιση των αδύναμων εναντίον των ισχυρών, ως πάλη εναντίον των προνομίων, ως ισότητα των ευκαιριών- με την ελευθερία, αυτές οι απόπειρες είναι νιαουρίσματα, ιδίως αν συγκριθούν με τον λιονταρίσιο βρυχηθμό εκείνων που έχουν επανειλημμένα πει και συνεχίζουν να λένε στους Πολωνούς εργάτες: «Ο σοσιαλισμός είμαι εγώ και αλίμονο σε όποιον τον αγγίξει». Σοσιαλισμός και ελευθερία.
Αυτό είναι το πρόβλημα. Πρόβλημα άλυτο, επειδή για τους πιο διορατικούς ήταν δεδομένο το ότι, καθώς (ατομική) ελευθερία και (κοινωνική) ισότητα είναι ασύμβατες αξίες, όπως είναι εξάλλου όλες οι απόλυτες αξίες, ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να δώσει περισσότερη ισότητα μόνον παραχωρώντας λιγότερη ελευθερία.
Με αυτό δεν θέλω να πω ότι σοσιαλισμός και ελευθερία είναι ασύμβατα. Θέλω να πω ότι εκείνος ο σοσιαλισμός, ο μοναδικός σοσιαλισμός που έχει γνωρίσει μέχρι τώρα η ιστορία της ανθρωπότητας -είτε είναι ορθό είτε όχι να τον αποκαλούμε έτσι- είναι ασύμβατος με την ελευθερία.
Και αν συνεχίζουμε να πιστεύουμε ότι η ελευθερία στις διάφορες μορφές της, είτε ως ελευθερία των ατόμων έναντι της υπερβολικής εξουσίας του κράτους είτε ως αυτοκαθορισμός, πρέπει να θεωρείται ένα αγαθό, αυτός ο σοσιαλισμός που οδήγησε σε αυτές τις συνέπειες που, όπως ήδη γίνεται πιο καθαρό, εμπεριέχονταν στις προϋποθέσεις του, πρέπει να καταδικάζεται τελεσίδικα. Οπως τον καταδίκασαν οι Πολωνοί εργάτες.
Επανέρχομαι στις δύο ερμηνείες του υπαρκτού σοσιαλισμού από τις οποίες ξεκίνησα. Αν θεωρούμε, αποδεχόμενοι τη δεύτερη, ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός πρέπει να απορριφθεί όχι ως ψεύδος, αλλά επειδή είναι εκείνο που είναι και δεν μπορούσε να είναι διαφορετικά, το πρόβλημα που θέτει η πολωνική εξέγερση γίνεται πολύ πιο σύνθετο και η λύση του, δυστυχώς, πολύ πιο αβέβαιη.
Το ζητούμενο δεν είναι πράγματι να ξεσκεπάσουμε την εξουσία, αλλά να την αλλάξουμε. Η συνδικαλιστική ελευθερία δεν είναι παρά μια αρχή.
Πώς μπορεί όμως να επιβιώσει η συνδικαλιστική ελευθερία αν δεν συνοδεύεται από την πολιτική ελευθερία; Το ελεύθερο συνδικάτο χωρίς το ελεύθερο κόμμα;
Και το ελεύθερο κόμμα σε ένα μη πλουραλιστικό σύστημα; Και πώς μπορεί να αναπτυχθεί ένα πλουραλιστικό πολιτικό σύστημα χωρίς ελεύθερες εκλογές και ελεύθερες εκλογές χωρίς ελεύθερο Τύπο;
Είτε μας αρέσει είτε όχι, αυτή είναι η λογική της δημοκρατίας. Ολες οι ελευθερίες συνδέονται αναπόσπαστα. Η μια φέρνει την άλλη, η μια δεν μπορεί να σταθεί χωρίς την άλλη. Τα στάδια της ελευθερίας είναι σαν τους κρίκους μιας αλυσίδας. Και η αλυσίδα είναι μεγάλη.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών