Η τέχνη ως βελτίωση και συνοχή στη σημερινή κοινωνία

Ανδρέας Μαράτος

Πριν λίγες μέρες επισκέφτηκα την έκθεση «Πόλις – ροές – εντάσεις – ‘Ωσμωση» στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, καθώς ο τίτλος αλλά και η πλειάδα των ονομάτων των συμμετεχόντων κίνησαν το ενδιαφέρον μου.
Η έκθεση ξεκινά με οικία αστικά τοπία: τον κοινόχρηστο ενός τεράστιου συγκροτήματος πολυκατοικιών (Ανδρέας Μαράτος), με εσωτερικά διαμερισμάτων (Κατερίνα Ασλανίδου), με μια πιο ονειρική αλλά και εφιαλτική εικόνα της πόλης (Μάρθα Τσιάρα). Καταλήγει στη μορφή της Σύριας – σύγχρονης Τρωάδας (Utonom), στο μικρό περιπλανώμενο κορίτσι - Ικέτη (Ισμήνη Μπονάτσου) στη ένταση και τη βία μιας συμπλοκής αλλά και τη λύτρωση και την Κάθαρση μέσα από το λουτρό ενός άλλου παιδιού, σε δύο αντίθετα στοιχεία, τη φωτιά και το νερό (Μάρω Κουρή).
Οι καλλιτέχνες έχουν κυρίως επικεντρωθεί στη σύγχρονη Αθήνα, αν και οι αναφορές τους θα μπορούσαν να επεκταθούν σε αρκετές σύγχρονες μεγαλουπόλεις του Δυτικού κόσμου του σήμερα, που μοιράζονται τη ρητορία αλλά και τα αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης, το προσφυγικό, την αποξένωση, αλλά και σε ουτοπικές ή κατεστραμμένες πόλεις του μέλλοντος.
Μειδίασα με τον Καραγκιόζη της Μαρίας Πάστρα και στάθηκα στις φωτογραφίες και το κείμενο της Ελένης Μουζακίτη που σχολιάζει τον εκτοπισμό της ιστορικής μνήμης και στο γλυπτό – εγκατάσταση του Θοδωρή Χρυσικού που αναφέρεται σε μια αρχαιολογία του μέλλοντος.
Ήρθα σε επαφή με τέσσερις από τους καλλιτέχνες και σας μεταφέρω τις σκέψεις τους.

Κατερίνα Ασλανίδου

Τι θεωρείτε είναι αυτό που ο μελετητής ή ο αρχαιολόγος του μέλλοντος θα συμπεράνει για τη μεγαλούπολη των αρχών του 21ου αιώνα; 

Φοίβος Σοφικίτης: Μάλλον θα μπερδευόταν αρκετά. Σίγουρα θα εντόπιζε μια έντονη κρίση ταυτότητας, ανθρωποδίκτυα σε αδυναμία συντονισμού και επιβολή της ιδιωτικότητας στον δημόσιο χώρο. 
Αγγελική Σβορώνου: Ίσως ότι η κυριαρχία του αυτοκινήτου είναι τεράστια και δυσανάλογη με τον πληθυσμό και τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων. Είναι κάτι που έμμεσα θίγω και στο έργο μου που παρουσιάζεται στην έκθεση.
Αλεξάνδρα Στραβοράβδη: Θα ρωτήσω έναν αρχαιολόγο για αυτό. Θα έλεγα ότι η σκοπιά του παρατηρητή καθορίζει αποφασιστικά το συμπέρασμά του. Η σύγκριση του δικού μας «σήμερα», δηλαδή του δικού του «τότε» με το αστικό τοπίο του μέλλοντος που θα αποτελεί το δικό του «σήμερα» θα είναι αναπόφευκτη. Ο μελετητής του μέλλοντος το πιο πιθανό είναι ότι θα σχηματίσει μια άποψη ανάλογη με αυτή που έχουμε εμείς για τα αστικά κέντρα της αρχαιότητας ή για το Λονδίνο της βιομηχανικής επανάστασης. 

Μαρία Πάστρα

Κατά τη γνώμη σας, πώς οι διαφορετικές προσεγγίσεις του θέματος της έκθεσης συνδιαλέγονται μεταξύ τους; 

Αγγελική Σβορώνου: Διαφορετικοί καλλιτέχνες με διαφορετικά μέσα έκφρασης ασχολούνται με εκείνο που απασχολεί σε μόνιμη βάση την τέχνη: το ανθρώπινο δράμα, την ανθρώπινη κωμωδία/τραγωδία. Αυτό είναι το υπόβαθρο της έκθεσης, αν προκύπτει κάποιος διάλογος, αυτό έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με το πως έχουν τοποθετηθεί τα έργα στο χώρο, το οποίο όπως γνωρίζουμε είναι η δουλειά του επιμελητή. Ρίχνω λοιπόν το “μπαλάκι” στην επιμελήτρια Καλλιόπη Λιαδή επί του συγκεκριμένου θέματος! 
Αλεξάνδρα Στραβοράβδη: Υπάρχει μια σφαιρική προσέγγιση του θέματος στην παρούσα έκθεση. Υπάρχουν σημεία τομής και σημεία αντίστιξης στα έργα που επιτρέπουν την δημιουργία διαλόγου μεταξύ τους με την προϋπόθεση της σωστής διαχείρισης της δυναμικής τους. Πιστεύω ότι έχει γίνει καλή δουλειά σε αυτόν τον τομέα. 
Φοίβος Σοφικίτης: Έχει δημιουργηθεί ένα ενδιαφέρον πέρασμα, από υλικό σε υλικό, φόρμα του έργου και προσωπική μυθολογία του καλλιτέχνη, που αναλόγως την πορεία του επισκέπτη στο χώρο, ανανοηματοδοτούν τα έργα και τους προσφέρουν νέες οπτικές θεάσεις. 

Φοίβος Σοφικίτης

Πώς ξεκίνησε η ιδέα να χρησιμοποιήσετε τα υλικά που αφήνουν οι μαθητές όταν ολοκληρώνουν τα έργα τους; 

Φοίβος Σοφικίτης: Κατά τη διαδικασία επεξεργασίας των ατομικών έργων των μαθητών μου, για την ετήσια έκθεση εικαστικών του σχολείου, τα στοιβαγμένα περιθώρια των χαρτιών τους και τα σπιράλ των μπλοκ τους, μεταμορφώθηκαν σε μια πρώτη ύλη πολύτιμη. Άλλαξε η εικόνα τους στη συνείδησή μου και οδηγήθηκα αρχικά να τα συλλέγω και στη συνέχεια να τα επεξεργάζομαι εννοιολογικά. 

Ποιες στιγμές (περι)συλλογής προσφέρουν το σχολείο και η σύγχρονη μεγαλούπολη στα παιδιά;

Φοίβος Σοφικίτης: Δυστυχώς, ο ρυθμός της ζωής του σύγχρονου νεοέλληνα, έχει επιβληθεί και στα παιδιά του. Το σχολείο έχει εντατικοποιηθεί και οι απογευματινές δραστηριότητες-φροντιστήρια, κάνουν τη ζωή των παιδιών ασφυκτική. Παρ' όλα αυτά, στις μεταβάσεις, από μάθημα σε μάθημα, εντός κι εκτός σχολείου και κυρίως στα δίκτυα του δημόσιου χώρου, τα παιδιά πάντα βρίσκουν την ευκαιρία να προεκτείνουν το χρόνο και να αφεθούν σε μια αφηρημένη διαδικασία (περι)συλλογής. 

Ποιά είναι η "ατομική και συλλογική μας ευθύνη, για τα παιδιά που δεν καταφέραμε να σώσουμε, παρά μόνο να αποθηκεύσουμε";

Φοίβος Σοφικίτης: Η ατομική και συλλογική μας ευθύνη είναι μια κατάσταση δυναμική, χωρίς στατικό αποτέλεσμα. Εμπεριέχει σίγουρα τις στιγμές περισυλλογής που δεν επιτρέπουμε να υπάρξουν, τους αποκλεισμούς, την καταστρατηγηση των δικαιωμάτων του, τον αποκλεισμό του παιδιού ως συμμέτοχου στον δημόσιο χώρο. Δυστυχώς στις μέρες μας η ατομική και συλλογική μας ευθύνη, φτάνει μέχρι την εξαθλίωση και το θάνατο των παιδιών, σε συνθήκες ενός σύγχρονου μεσαίωνα. 

Αγγελική Σβορώνου

Μοιραστείτε μαζί μας ένα στιγμιότυπο από τις νυχτερινές καταγραφές σας που θα σας μείνει αξέχαστο. 

Αγγελική Σβορώνου: Κάποτε πριν από χρόνια φωτογράφιζα στην περιοχή του Κεραμεικού, γειτονιά απλή και ήσυχη τότε. Πριν ανοίξουν όλα αυτά τα «συνεταιριστικού τύπου» καφενεία. Κάποια στιγμή με πλησίασε ένας νεαρός, όχι πάνω από 17 χρονών. Εγώ πήρα αμέσως την αμυντική μου στάση, καθώς σε τέτοιες περιπτώσεις πρέπει να προβλέπει κανείς το χειρότερο. Τελικά ο νεαρός ήταν ένας κάτοικος της περιοχής, μάλλον Ρομά, ο οποίος ήθελε να δει τί κάνω και να μιλήσει για τον εαυτό του και τα όνειρά του για το μέλλον. Η κουβέντα κράτησε όσο η λήψη, 5-10 λεπτά περίπου, αλλά το θυμάμαι ακόμα ως μια συγκινητική και αναπάντεχη συνάντηση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους που ήταν μάλλον αδύνατον να συναντηθούν υπό κανονικές συνθήκες. 

Αν θα επιλέγατε να αναδείξετε ένα ανοιχτό χώρο της Αθήνας, ποιος θα ήταν αυτός και πώς θα επεμβαίνατε;

Αγγελική Σβορώνου: Από που να αρχίσω... οι περισσότεροι ανοιχτοί χώροι της Αθήνας θέλουν εκ βάθρων ανακαίνιση, και μια γερή καθαριότητα. Το γράφω μήπως κατά τύχη το διαβάσει ο δήμαρχος κ. Καμίνης που μάλλον ζει σε άλλη πόλη, τέτοια αδιαφορία για την Αθήνα δεν εξηγείται διαφορετικά. Θα επέλεγα μάλλον το παρκάκι του Αγίου Νικολάου Πευκακίων στη γειτονιά μου, το οποίο εξελίσσεται σε μια άγονη αστική ζούγκλα. Η επέμβασή μου θα ήταν σε αρμονία με το περιβάλλον. 

Ποιες ωσμώσεις πραγματοποιούνται τη νύχτα στους ανοιχτούς χώρους της πόλης; 

Αγγελική Σβορώνου: Η νύχτα είναι συχνά πιο φιλική από τη μέρα, οι ρυθμοί είναι πιο αργοί, ο χρόνος διαστέλλεται και η αλληλεπίδραση των ανθρώπων μεταξύ τους γίνεται πιο έντονη. Κυριαρχεί το συναίσθημα, το ένστικτο, κάθε τι είναι πιθανό. Θα έλεγα ότι κάθε είδους ώσμωση είναι πιθανή τη νύχτα. Το θέμα είναι κατά πόσον θα συνεχιστεί μόλις ανατείλει ο ήλιος...

Κέλλυ Βαρδάκα

Ποιος ο συμβολισμός του νερού στα θέματα σας και ιδιαίτερα του νερού που ίπταται μπροστά από μπαλκόνια και πολυκατοικίες;

Κέλλυ Βαρδάκα: Στην δουλειά μου κατέχουν κυρίαρχο ρόλο τα ομιχλώδη και υδάτινα περιβάλλοντα, τα οποία λειτουργούν, όχι τόσο ως ονειρικές καταστάσεις, αλλά ως περάσματα σε ένα παράλληλο σύμπαν που στοχεύει να ενεργοποιήσει την παρατήρηση του θεατή και να του φανερώσει μια νέα-απρόσμενη-οπτική γωνία με έντονο το στοιχείο της έκπληξης και μετέπειτα του προβληματισμού, θέτοντας ερωτήματα όπως "τι συμβολίζει το νερό;" 

Γιατί επιλέξατε την απουσία ήχου στα τρία από τα τέσσερα video έργα που παρουσιάζετε;

Κέλλυ Βαρδάκα: Στη συγκεκριμένη δουλειά ο ήχος απουσιάζει από το μεγαλύτερο μέρος της. Αφαιρέθηκε από τις περισσότερες βίντεο-προβολές εσκεμμένα, προκειμένου αφενός να υπογραμμιστεί μία κατάσταση κενού και μοναξιάς την οποία δύναται να βιώσει προσωπικά ο κάθε άνθρωπος ως επακόλουθο αποξένωσης από το κοινωνικό ή φυσικό περιβάλλον, αφετέρου προς αποφυγή αποδυνάμωσης της εικόνας. 

Ποια είναι για εσάς η Αλήθεια της πόλης;

Κέλλυ Βαρδάκα: Είμαι της άποψης ότι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της κάθε πόλης το "δίνουν" οι άνθρωποι που κατοικούν μέσα σ'αυτή. Γι'αυτό και κάθε πόλη είναι ξεχωριστή-γιατί και οι άνθρωποι που ζουν μέσα σ'αυτή είναι ξεχωριστοί και φέρουν μέσα τους τη δική τους ξεχωριστή Αλήθεια. 
Ζώντας λοιπόν μέσα στο δυτικό μοντέλο μιας κοινωνίας, όπου ο χρόνος βιώνεται ως χρήμα, ως κατανάλωση, ως αγχωτική πηγή εν τέλει, εγώ επέλεξα ασυνείδητα να δημιουργήσω το δικό μου προσωπικό καθεστώς χρόνου. Αυτό της ήρεμης και νηφάλιας ενατένισης, όπου τα πράγματα δεν «βιάζονται» παρά αφήνονται να «ωριμάσουν στην ώρα τους» και είτε να παραχθεί το στοιχείο του σοκ είτε όχι. Αφέθηκα λοιπόν να «βυθιστώ» σε αυτήν την επιφανειακά υπνωτική, κυριολεκτικά όμως α-φυπνιστική διαδικασία η οποία ενεργοποίησε την α-λήθεια μου, και με την ετυμολογική σημασία της λέξης, που σημαίνει αυτό που μας εμποδίζει να ξεχάσουμε.

Αλεξάνδρα Στραβοράβδη

Ποιος είναι ο χορογράφος στις αστικές χορογραφίες;

Αλεξάνδρα Στραβοράβδη: Η ζωή. Μπορούμε να πούμε ότι η έννοια του ατομικού χώρου, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί από την κουλτούρα ενός κοινωνικού συνόλου, παίζει καθοριστικό ρόλο. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν επίσης η πολεοδομία, η ανθρωπογεωγραφία, η χρήση του αστικού χώρου και η τύχη. 

Με ποια συχνότητα αποτυπώνετε τις χορογραφίες σας;

Αλεξάνδρα Στραβοράβδη: Όχι όσο συχνά θα ήθελα. Θέλω να πιστεύω ότι αυτή η έκθεση θα λειτουργήσει ως ώθηση, ψυχολογική κυρίως, για μια συχνότερη ενασχόληση. Δεν έχω πάντως εγκαταλείψει πότε την επιθυμία να συνεργαστώ με άλλους καλλιτέχνες και επιστήμονες διάφορων πεδίων στα πλαίσια αυτής της θεματικής. 

Γιατί επιλέξατε να επέμβετε σχεδιάζοντας με μολύβι και να συνδυάσετε τη στατικότητα της φωτογραφίας με την εναλλαγή των εικόνων στην οθόνη;

Αλεξάνδρα Στραβοράβδη: Στην πρώτη περίπτωση, πειραματιζόμουν. Ήθελα να καθοδηγήσω το βλέμμα του θεατή με επεμβατικό τρόπο, για να δει αυτό που βλέπω εγώ. Έχω τις αμφιβολίες μου για την συγκεκριμένη επιλογή, όμως είχα την ανάγκη να δείξω με απλό και σαφή τρόπο τι εννοώ. Στην δεύτερη περίπτωση, η απάντηση είναι ότι η εναλλαγή εικόνων δίνει μεγαλύτερο χρονικό περιθώριο για επεξεργασία και ανάλυση της κίνησης από τον θεατή σε σχέση με την αλληλουχία των frames σε βίντεο. Κάθε εικόνα είναι μέρος ενός συνόλου, αρκετές όμως από αυτές μπορούν να απομονωθούν ως αυτόνομα ενσταντανέ της κίνησης των περαστικών. 

Sonke

Κατά τη γνώμη σας, πώς οι τέχνες μπορούν να επέμβουν στη βελτίωση και τη συνοχή της κοινωνίας του σήμερα;

Αλεξάνδρα Στραβοράβδη: Με το να αντιμετωπίζονται ως (και να αποτελούν έμπρακτα) ένα σημαντικό κομμάτι της παιδείας, της ζωής και της οικονομίας ενός κοινωνικού συνόλου. 
Κέλλυ Βαρδάκα: Κατά την γνώμη μου, η ομορφιά βρίσκεται στην αλήθεια της ζωής και ρόλος του καλλιτέχνη είναι να την μοιραστεί με το κοινό. Γι’αυτόν τον λόγο, δεν αναζητά ποτέ μεθόδους για τη μέθοδο, για χάρη της αισθητικής͘ είναι δηλαδή οδυνηρά αναγκασμένος να τις μηχανευτεί, προκειμένου να δώσει πιστά την άποψή του για την πραγματικότητα. Κάτι ακόμη που κάνει ο καλλιτέχνης είναι να εκτείνει τα όριά του για να εμβαθύνει την επικοινωνία, να μπορέσουν οι άνθρωποι να κατανοήσουν ο ένας τον άλλο σε ύψιστο διανοητικό, συναισθηματικό, ψυχολογικό και φιλοσοφικό επίπεδο. Οι προσπάθειες δηλαδή του καλλιτέχνη αποσκοπούν να βελτιώσουν και να τελειοποιήσουν τη ζωή, διευκολύνοντας την αλληλοκατανόηση των ανθρώπων. 
Αγγελική Σβορώνου: Είναι σίγουρο πως οι τέχνες θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως αντίβαρο στα πάθη της κοινωνίας: στην αμορφωσιά, τη χυδαιότητα, τον άκρατο καταναλωτισμό και άλλα πολλά. Ποιες τέχνες όμως; Αυτή είναι η κρίσιμη ερώτηση. Η τέχνη της ασχήμιας; Η τέχνη της προχειρότητας και του μιμητισμού;. Η τέχνη των ελίτ του χρήματος; Αν απαντήσουμε σ΄αυτή την κρίσιμη ερώτηση, ίσως τότε να μπορέσουμε να απαντήσουμε και στην ερώτησή σας. 
Φοίβος Σοφικίτης: Οι τέχνες, σαν άχρονες καταστάσεις που συνδέουν το συλλογικό μας ασυνείδητο, οφείλουν να επεμβαίνουν πάντα στην κοινωνία, θέτοντας τα κρίσιμα ερωτήματα, εμμέσως προειδοποιώντας και προβλέποντας τις προβληματικές. Για να συμβεί αυτό, οι καλλιτέχνες ως ανθρώπινοι φορείς τους, πρέπει να απεμπλακούν από τις σύγχρονες εξαρτήσεις των μηχανισμών της κοινωνίας, για να μπορέσουν να τους αφομοιώσουν στο έργο τους. Δύσκολα πράγματα...

Έκθεση «Πόλις – ροές – εντάσεις – ‘Ωσμωση» ,
14 - 30 Σεπτεμβρίου 2017.
Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, Πειραιώς 206, Ταύρος, τηλ. 210 34 18550
Ώρες λειτουργίας:
Δευτέρα - Παρασκευή 18:00 - 22:00
Σάββατο - Κυριακή 11:00 - 14:00 και 18:00 - 22:00

link: http://www.mcf.gr/el/events/?ev=ekthesi_eikastikon_polis_roes_entaseis_osmosi