Εχει μέλλον ο καπιταλισμός;

του Θανάση Γιαλκέτση

Το πνεύμα του καπιταλισμού, στις πιο πρόσφατες μεταμορφώσεις του, φαίνεται να απαιτεί να υποταχθούν τα πάντα στην εμπορευματική μορφή: εξωτερική φύση, ανθρώπινη φύση, βιολογία, βιόσφαιρα, νοημοσύνη (συμπεριλαμβανομένων των αντικειμενικών εκδηλώσεων του πνεύματος).
Χρήμα και αγορά αποκτούν τα πρωτεία ακόμη και σε σχέση με την επιχείρηση: η δημιουργική καταστροφή συντελείται στο χρηματιστήριο. Κατά συνέπεια, όλα όσα μέχρι τώρα αντιστέκονταν (για λόγους ιστορικούς, ανθρωπολογικούς, πολιτικούς και ηθικούς) σε αυτή την απορρόφηση-καθυπόταξη θα σαρωθούν.
Οι τρεις εμπλεκόμενες συνιστώσες που υφίστανται μαζική εξάλειψη είναι: το κοινωνικό, το δημόσιο και το κοινό.
Με συνέπεια μια δραστική μείωση της θεσμικής ποικιλότητας, των διαθέσιμων ηθικών και πολιτισμικών πόρων, μια δραματική συρρίκνωση των κινήτρων για κοινωνική δράση.
Είναι προς το παρόν ανεξιχνίαστο το πού μπορεί να οδηγήσει μια παρόμοια συντριπτική τάση, η οποία είναι ικανή να τροποποιήσει ριζικά τις μέχρι σήμερα γνωστές συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ολος ο κοινωνικός δεσμός επαφίεται-ανατίθεται σε συμβόλαια μεταξύ ιδιωτών τόσο στην ιδιωτική ζωή όσο και στη διεθνή οικονομία, με μια έντονη μείωση του ρόλου των (δημοκρατικών) εθνικών κυβερνήσεων και των παγκόσμιων οργανισμών.
Δεν πρόκειται όμως πλέον για το συμβόλαιο του Χομπς ή του Λοκ, που επιτρέπει να περάσουμε από τη φυσική κατάσταση στην πολιτισμένη και θεσμισμένη με βάση κοινά συμφωνημένους κανόνες, επειδή αυτή, με τη μορφή των σύγχρονων συνταγμάτων, ακυρώνεται και θεωρείται ασύμβατη με τις επιταγές της (χρηματοπιστωτικής κυρίως) παγκόσμιας οικονομίας.
Παράλληλη είναι και η εξέλιξη του εργατικού δικαίου στην Ευρώπη, με τη μετάβαση από τις συλλογικές συμβάσεις στις ατομικές.
Το πρωτείο του συμβολαίου σε σχέση με τον νόμο εναρμονίζεται με την επέκταση του νομικού και δικαστικού ελέγχου της κοινωνικής ζωής, με τους μηχανισμούς ιδιωτικής ασφάλισης, με την ιδιωτικοποίηση του κινδύνου και της αβεβαιότητας ακόμη και απέναντι σε φυσικούς ή κοινωνικούς κινδύνους συλλογικής ή παγκόσμιας κλίμακας.
Το συμβόλαιο δεν είναι πλέον εργαλείο κοινωνικής ειρήνευσης, που αποτρέπει τη διαρκή σύγκρουση και την ανταρσία, αλλά γίνεται αντιληπτό ως εσωτερική λειτουργία του εμφύλιου πολέμου όλων εναντίον όλων.
Μπορούμε να αναρωτηθούμε αν αυτός ο ακραίος ή υπερβολικός καπιταλισμός είναι μακροπρόθεσμα συμβατός με το οικοσύστημα και με την ανθρώπινη κατάσταση (η οποία άλλωστε δεν είναι στατική αλλά εξελίσσεται συνεχώς).
Στο πρώτο σημείο το ζήτημα είναι αρκετά σαφές και καταλυτική θα είναι εδώ η εξέλιξη της κλιματικής κρίσης.
Στο δεύτερο σημείο ο καπιταλισμός φαίνεται να έχει ήδη απαντήσει: το ανθρώπινο βίωμα αναλώνεται μέσα στο μεγάλο πείραμα της παγκοσμιοποίησης (γη και αέρας μολυσμένα, ναυάγια μεταναστών, επιδημίες και λιμοί που δεν αντιμετωπίζονται έγκαιρα, εργασία υποβαθμισμένη σε δουλεία), και όλες οι τραυματικές προσαρμογές είναι νοητές και πιθανές, καθώς θεωρείται ουσιαστικά ασήμαντο το ζήτημα του ανθρώπινου και κοινωνικού κόστους.
Με αυτή την έννοια, ο καπιταλισμός, μετά την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό, τους παγκόσμιους πολέμους και διάφορες οικολογικές καταστροφές, αποδέχεται, με ολύμπια αταραξία και αδιαφορία για την τύχη των ανθρώπων, οι κρυφές του παρορμήσεις να οδηγηθούν στα άκρα (εμπόριο ανθρώπινων οργάνων, πατέντες για προϊόντα της φύσης, οικολογικές εκατόμβες κ.λπ.).
Με δυο λόγια, αποδέχεται να οικοδομηθούν προς τιμήν του νέες πυραμίδες θυσιών, τέτοιες ώστε να επισκιάσουν ακόμη και εκείνες του υπαρκτού κομμουνισμού, που είναι τόσο εύκολο να τις καταγγέλλουμε και να τις ξεπερνάμε.
Σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές (ιδιαίτερα τον Βόλφγκανγκ Στρέεκ), ο καπιταλισμός, διαβρώνοντας κάθε όριο ή σύνορο ή διαφορά, θα προκαλέσει τον θάνατό του.
Πράγματι, ιστορικά αυτοί οι παράγοντες έχουν αποβεί σημαντικοί για την επιτυχία του, ως κίνητρο και ως εκτόνωση.
Ορισμένοι από αυτούς ήταν κληρονομιά του παρελθόντος, όπως και πολλά κοινά αγαθά, πολλές από τις αρετές ή τα ηθικά συναισθήματα, στα οποία τόσο πολύ βασιζόταν ο Ανταμ Σμιθ, καθώς και αρκετές κρατικές δομές.
Αλλοι ήταν προϊόντα των κοινωνικών συγκρούσεων και της ταξικής πάλης (όπως τα ίδια τα σύγχρονα συντάγματα και το εργατικό δίκαιο).
Αυτοί οι περιορισμοί διέσωσαν θεσμική ποικιλότητα αναγκαία για ένα πολύπλοκο σύστημα, αντισταθμίζοντας τις «αρπακτικές» τάσεις της καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Ο αχαλίνωτος καπιταλισμός θα πέσει υπό το βάρος της υπερβολικής διόγκωσης του χρηματοπιστωτικού τομέα, της στασιμότητας της ζήτησης που οφείλεται τόσο στην πλουτοκρατία και τις ανισότητες όσο και στις αυξανόμενες δυσκολίες ενός νέου τεχνολογικού παραδείγματος, που δεν είναι σε θέση να αναζωογονήσει τη ζήτηση.
Θα πέσει επίσης υπό το βάρος της αυξανόμενης κοινωνικής αποδιάρθρωσης και της απώλειας ηθικής νομιμοποίησης εξαιτίας της διαδεδομένης διαφθοράς.
Ολα αυτά τα φαινόμενα είναι υπαρκτά, όπως είναι και η απουσία ενός ανταγωνιστικού υποκειμένου, που θα μετατρέψει τις απορίες σε συγκρουσιακές αντιφάσεις.
Ο καπιταλισμός, ενώ θριαμβεύει παγκόσμια, πρόκειται να καταρρεύσει υπό το βάρος του;
Σύμφωνα με τον Στρέεκ, ο καπιταλισμός φθίνει ακριβώς επειδή δεν υπάρχει πλέον ο ανταγωνιστής του και οι σωτήριοι περιορισμοί του.
Δεν μπορούμε να συμμεριστούμε αυτή την κρίση, επειδή ο καπιταλισμός υπήρξε πάντοτε πολύ «άτακτος», ανισόρροπος και καταστροφικός, εξαιτίας της ιδιαίτερα δυναμικής φύσης του.
Μόνον η «ένδοξη» μεταπολεμική τριακονταετία δημιούργησε την εντύπωση ότι θα μπορούσε να υπάρξει μια (δημοκρατική) τάξη του καπιταλισμού.
Επρόκειτο όμως μάλλον για ένα μοναδικό ιστορικό φαινόμενο. Μεγάλο μέρος της αβεβαιότητάς μας στην απάντηση του ερωτήματος συνδέεται με την παγκοσμιοποίηση.
Η καπιταλιστική Δύση μπορεί να είναι σε κρίση, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν μπει στο παιχνίδι πολλά νέα υποκείμενα, τα οποία πρέπει να διανύσουν πολύ δρόμο ακόμα στον καπιταλισμό.
Ενώ η διάδοση δημοκρατικών συνταγμάτων είναι κατά βάση υποκριτική, η διάδοση του καπιταλισμού είναι πολύ πραγματική.
Ακριβώς η παγκοσμιοποίηση επιτρέπει στον καπιταλισμό να ξεφεύγει από τα όριά του, συνεχίζοντας σε πρωτόγνωρη κλίμακα τη διάβρωση των θεμελίων του και των ευεργετικών περιορισμών του. 
Αλλά το έργο αυτό δεν έχει τελειώσει. Εξάλλου, αν η κρίση γίνει ενδημική ή καταστροφική, καθώς απουσιάζει ένα εναλλακτικό σχέδιο, θα βρεθούμε στην Αποκάλυψη.
Ο καπιταλισμός είναι σε θέση να ζει με τα δεινά του περισσότερο από κάθε άλλον προηγούμενο ιστορικό σχηματισμό.
Τελικά το ερώτημα «Πώς –αλλά εννοούν πότε;– θα τελειώσει ο καπιταλισμός;» φαίνεται να είναι ρητορικό και άστοχο. Φαίνεται πιο ευφυής και ωφέλιμη «η ικανότητα να αντιμετωπίζουμε υπομονετικά τις επείγουσες καταστάσεις» (Απαντουράι).
Εξάλλου, σχετικά με τις κρίσεις του καπιταλισμού, τις αληθινές ή υποθετικές, τις περισσότερο ή λιγότερο τελικές, έχουμε παραπλανηθεί πάρα πολλές φορές. […]

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών