Η πάλη εναντίον του λάθους

του Θανάση Γιαλκέτση

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο του 97χρονου σήμερα Γάλλου φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Εντγκάρ Μορέν: Enseigner à vivre. Manifeste pour changer l’ éducation (Actes Sud, 2014).

Το ζήτημα της αλήθειας, που είναι το ζήτημα του λάθους, με βασάνιζε ιδιαίτερα ήδη από τις αρχές της εφηβείας. Εγώ δεν είχα κληρονομήσει μια κουλτούρα που θα μου την είχε μεταδώσει η οικογένειά μου. Επομένως, για μένα οι αντιτιθέμενες ιδέες είχαν, καθεμιά τους, κάτι το πειστικό.
Πρέπει να μεταρρυθμίσουμε ή να μετασχηματίσουμε επαναστατικά την κοινωνία; Η μεταρρύθμιση μου φαινόταν πιο ειρηνική και ανθρώπινη αλλά ανεπαρκής, η επανάσταση πιο ριζοσπαστικά ανατρεπτική αλλά επικίνδυνη.
Στην αρχή του πολέμου νόμιζα ότι είχα ολική ανοσία απέναντι στη Σοβιετική Ενωση, δηλαδή απέναντι στον σταλινικό κομμουνισμό.
Με αφετηρία όμως την αντεπίθεση που απελευθέρωσε τη Μόσχα από την περικύκλωση και με αφετηρία ταυτόχρονα την είσοδο στον πόλεμο της Ιαπωνίας και των Ηνωμένων Πολιτειών (Δεκέμβριος του 1941), που μετέτρεψε τον πόλεμο σε παγκόσμιο, άρχισε να διαγράφεται μια εργασία μεταστροφής του νου μου: η κληρονομημένη από τον τσαρισμό καθυστέρηση και η καπιταλιστική περικύκλωση θα δικαιολογούσαν για μένα τις ελλείψεις και τα ελαττώματα της ΕΣΣΔ. Οταν θα τερματιζόταν η καπιταλιστική περικύκλωση, μετά τη νίκη των λαών, θα άνθιζε μια αληθινά κομμουνιστική κουλτούρα της αδελφοσύνης. Αυτό που είχα διδαχθεί από τον Τρότσκι, από τον Σουβαρίν και από τόσους άλλους απωθήθηκε τότε στα υπόγεια του νου μου.
Μια απέραντη, σχεδόν κοσμική, ελπίδα σάρωνε κάθε επιφύλαξη. Η απογοήτευση αρχίζει με το ξαναπάγωμα της Σοβιετικής Ενωσης. Μια διαδοχή πελώριων και επονείδιστων ψευδών με αποθαρρύνει, μέχρις εκείνο που υπήρξε για μένα το τελικό σοκ: τη δίκη του Ράικ στη Βουδαπέστη τον Σεπτέμβριο του 1949. Τελικά, υφίσταμαι έναν αποκλεισμό, που κόβει τον ομφάλιο λώρο και με απελευθερώνει (1951).
Μερικά χρόνια αργότερα, αφοσιώνομαι σε μιαν αυτοκριτική εργασία, που δημοσιεύτηκε το 1959, προκειμένου να κατανοήσω τις αιτίες και τους μηχανισμούς των λαθών μου, που οφείλονταν λιγότερο στις άγνοιές μου και περισσότερο στο δικό μου σύστημα ερμηνείας και δικαιολόγησης, όπου είχα απωθήσει ως δευτερεύοντα, προσωρινά και επιφανειακά τα ελαττώματα που συγκροτούσαν την ίδια τη φύση του σταλινικού συστήματος.
Νομίζω ότι απαλλάχθηκα για πάντα από τις μονόπλευρες σκέψεις, από τη δυαδική λογική που αγνοεί αντιφάσεις και πολυπλοκότητα. Ανακάλυψα τότε ότι το λάθος μπορεί να είναι γόνιμο, υπό τον όρο ότι θα το αναγνωρίσουμε, ότι θα αποσαφηνίσουμε την προέλευσή του και την αιτία του, με σκοπό να αποτρέψουμε την επιστροφή του. Η απελευθερωτική εργασία της αυτοκριτικής, που πραγματοποίησα, θέλησε να φτάσει ώς την πηγή. Κατανόησα ότι μια πηγή λαθών και αυταπατών είναι το να αποκρύπτουμε τα γεγονότα που μας αναστατώνουν, να τα διαγράφουμε και να τα εξαλείφουμε από τον νου μας.
Κατανόησα μέχρι ποιο σημείο οι βεβαιότητές μας και οι πεποιθήσεις μας μπορούν να μας παραπλανήσουν, έμαθα να στοχάζομαι αναδρομικά για όλες τις τυφλώσεις που οδήγησαν τη Γαλλία στον πόλεμο του 1939 χωρίς αυτή να μπορέσει να προετοιμαστεί, για όλα τα λάθη και για όλες τις αυταπάτες του επιτελείου μας το 1940, για όλες τις εκτροπές και τις πλάνες που ακολούθησαν. Και σκεπτόμενος την πορεία του υπνοβάτη που οδήγησε ένα έθνος, από το 1933 ώς το 1940, στην καταστροφή, φοβάμαι τη νέα υπνοβασία που εμφανίστηκε στη δική μας κρίση, η οποία δεν είναι μόνον οικονομική, δεν είναι μόνον κρίση πολιτισμού, αλλά είναι και κρίση της σκέψης.
Το πάθος μου για την «αληθινή» γνώση με οδήγησε να ανακαλύψω, στα 1969-1970, χάρη σε μια διαμονή μου στην Καλιφόρνια, την προβληματική της πολυπλοκότητας.
Στην πραγματικότητα, η έννοια της πολυπλοκότητας αποσαφήνισε αναδρομικά τον τρόπο σκέψης μου, ο οποίος ήδη συνέδεε διασκορπισμένες γνώσεις, ήδη αντιμετώπιζε τις αντιφάσεις αντί να τις αποφεύγει, ήδη προσπαθούσε να υπερβεί εναλλακτικές που θεωρούνταν ανυπέρβλητες. Αυτός ο τρόπος σκέψης δεν είχε χαθεί, αν και παρέμενε κρυφός, στη διάρκεια της ευφορίας μου, όταν ήμουν κομμουνιστής την περίοδο του πολέμου.
Ηδη το πρόβλημα που έπρεπε να αντιμετωπίσω δεν ήταν μόνον τα λάθη τα σχετικά με γεγονότα (από άγνοια), τα λάθη της σκέψης (από δογματισμό), αλλά το λάθος μιας τμηματικής σκέψης, το λάθος της δυαδικής σκέψης που βλέπει μόνον είτε/είτε, της ανίκανης να συνδυάζει και/και, καθώς και, βαθύτερα, το λάθος της σκέψης που περιορίζει και της σκέψης που αποσυνδέει, που είναι τυφλές απέναντι σε κάθε πολυπλοκότητα. Η λέξη «μέθοδος» μου φάνηκε ως οδηγός που θα έπρεπε να βαδίσει επί μακρόν και με δυσκολίες, για να φτάσει να αντιληφθεί τα εργαλεία μιας σκέψης η οποία είναι έγκυρη επειδή είναι πολύπλοκη.
Και καθώς βάδιζα σε αυτόν τον δρόμο, απέκτησα την πεποίθηση ότι η εκπαίδευσή μας, όσο και αν μας δίνει εργαλεία για να ζούμε στην κοινωνία (να διαβάζουμε, να γράφουμε, να λογαριάζουμε), όσο και αν δίνει τα στοιχεία (δυστυχώς διαχωρισμένα) μιας γενικής κουλτούρας (επιστήμες της φύσης, επιστήμες του ανθρώπου, λογοτεχνία, τέχνες), όσο και αν αφιερώνεται στο να προετοιμάζει ή να προμηθεύει μιαν επαγγελματική εκπαίδευση, πάσχει από μια πελώρια έλλειψη που αφορά μια πρωταρχική ανάγκη της ζωής: να παραπλανιόμαστε και να αυταπατόμαστε όσο το δυνατόν λιγότερο, να αναγνωρίζουμε πηγές και αιτίες των λαθών και των αυταπατών μας, να αναζητούμε σε κάθε περίσταση την πιο έγκυρη δυνατή γνώση. Από δω πηγάζει μια πρωταρχική και ουσιώδης αναγκαιότητα: να διδάσκουμε και να μαθαίνουμε τη γνώση, που είναι πάντοτε μετάφραση και ανασύσταση.
Αυτό σημαίνει πως εγώ ισχυρίζομαι ότι προμηθεύω την αλήθεια; Προμηθεύω μέσα για να παλεύουμε εναντίον της αυταπάτης, του λάθους, της μεροληπτικότητας. Οι επιστημονικές θεωρίες, όπως έδειξε ο Πόπερ, δεν προμηθεύουν καμιάν απόλυτη και οριστική αλήθεια, αλλά προοδεύουν ξεπερνώντας τα λάθη.
Προμηθεύω όχι μια συνταγή, αλλά μέσα για να αφυπνίζουμε και να παρακινούμε τα μυαλά στην πάλη εναντίον του λάθους, της αυταπάτης, της μεροληπτικότητας, και ιδιαίτερα εκείνων που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, μιαν εποχή πλάνης, ανεξέλεγκτων και επιταχυνόμενων δυναμικών, συσκότισης του μέλλοντος, λαθών και αυταπατών, που στην τωρινή κρίση της ανθρωπότητας και των κοινωνιών είναι επικίνδυνα και ίσως θανάσιμα.
Το λάθος και η αυταπάτη εξαρτώνται από τον ίδιο τον χαρακτήρα της γνώσης μας και το να ζει κανείς σημαίνει να αντιμετωπίζει διαρκώς τον κίνδυνο του λάθους και της αυταπάτης στην επιλογή μιας απόφασης, μιας φιλίας, ενός περιβάλλοντος, μιας συζύγου, ενός επαγγέλματος, μιας θεραπείας, ενός υποψήφιου στις εκλογές κ.λπ. Η πολύπλοκη σκέψη μας διδάσκει να έχουμε επίγνωση του ότι κάθε απόφαση και κάθε επιλογή αποτελούν ένα στοίχημα.
Συχνά μια δράση παρεκκλίνει σε σχέση με το νόημά της, όταν εισέρχεται σε ένα περιβάλλον πολλαπλών αλληλεπιδράσεων, και μπορεί να καταλήξει να σπάσει το κεφάλι αυτού που την ανέλαβε. Πόσες ήττες και πόσες καταστροφές προκλήθηκαν από την αλαζονική βεβαιότητα της νίκης!

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών