Τι απέγινε η αλληλεγγύη;

του Θανάση Γιαλκέτση

Η αξία της αλληλεγγύης δεν έγκειται μόνο στην επανόρθωση αδικιών και την αποκατάσταση των θυμάτων των οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων. Η αλληλεγγύη είναι αυτή που προσδίδει νόημα και περιεχόμενο στον κοινωνικό δεσμό. Ο βαθμός της αλληλεγγύης καθορίζει επομένως την ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων.
Στην αξία της αλληλεγγύης αναφέρεται το ακόλουθο κείμενο του Γάλλου ιστορικού και κοινωνιολόγου Πιερ Ροζανβαλόν. Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα δοκιμίου που δημοσιεύτηκε στην ιταλική περιοδική επιθεώρηση «Vita e Pensiero».
Υπάρχει μια εντελώς νέα αίσθηση στις κοινωνίες μας: η εντύπωση ότι μόνον η ομοιογένεια μπορεί να θεμελιώσει την αλληλεγγύη. Η ετερογένεια της κοινωνίας προκαλεί ήδη τη διάδοση της δυσπιστίας.
Παρακολουθούμε τον πολλαπλασιασμό των αναδιπλώσεων σε τοπικά και εθνικά αποσχιστικά κινήματα. Ωσάν η οπισθοδρόμηση των θεσμών της αλληλεγγύης και η παρακμή του αναδιανεμητικού κύκλου του κράτους πρόνοιας να συνδέονται τελικά με την αντίληψη μιας ορισμένης ομοιογένειας στις βιομηχανικές κοινωνίες. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι εκείνη των σκανδιναβικών χωρών. Αυτές οι χώρες ήταν κάποτε οι πρωταθλήτριες του κράτους της ευημερίας και της αναδιανομής, αλλά και οι πρωταθλήτριες της ομοιογένειας και του πολιτιστικού κομφορμισμού, χάρη σε μια πολύ συνεκτική για κάθε χώρα θρησκευτική κουλτούρα και στην εθνική προέλευση των κατοίκων τους.
Το τραύμα της μετανάστευσης εισήγαγε μορφές διαφορετικότητας που διέβρωσαν ριζικά το αίσθημα της αλληλεγγύης, επειδή αυτό βασιζόταν σε μιαν ιδέα της ομοιογένειας.
Αυτή η σχέση ανάμεσα στην παρακμή της ομοιογένειας, την έλευση μιας κοινωνίας της διαφορετικότητας και το τέλος του αναδιανεμητικού κύκλου του κράτους πρόνοιας είναι θεμελιώδης και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη. Ενα δεύτερο στοιχείο είναι ο μετασχηματισμός του τρόπου παραγωγής.
Ο κλασικός βιομηχανικός τρόπος παραγωγής παρήγε αποτελέσματα συνένωσης.
Η εργασία στην αλυσίδα συναρμολόγησης έπαιρνε διαφορετικά άτομα και τα έκανε όμοια στη γραμμή παραγωγής. Χρησιμοποιούσε αυτό που ήταν κοινό σ’ αυτά, δηλαδή μόνο την εργατική τους δύναμη.
Ολος ο βιομηχανικός τρόπος παραγωγής παρήγαγε έτσι μια μορφή ομοιογένειας και κοινωνικής συνένωσης.
Αντίθετα, ο τωρινός τρόπος παραγωγής δεν κινητοποιεί στο άτομο εκείνο που έχει κοινό με τους άλλους, αλλά εκείνο που είναι ιδιαίτερο σ’ αυτό. Ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει ανάγκη από διαθεσιμότητα, ατομική δημιουργικότητα, δυνατότητα εξεύρεσης άμεσης λύσης σε ένα μικρό κατασκευαστικό πρόβλημα και όχι απλώς την ικανότητα να ακολουθεί κάποιος επαναληπτικά και χωρίς καμιά πρωτοβουλία μια παραγωγική διαδικασία.
Υπάρχει, τέλος, ένα τρίτο στοιχείο ερμηνείας αυτής της κρίσης του αναδιανεμητικού μοντέλου, που συνδέεται με τα δύο προηγούμενα. Είναι μια ηθική κρίση της αλληλεγγύης. Δεν μπορούμε σήμερα να μιλάμε για αλληλεγγύη, αν δεν αντιμετωπίσουμε το θεμελιακό γεγονός μιας νέας μορφής συναίνεσης προς την ανισότητα που υπάρχει στις κοινωνίες μας. Ενώ επί μεγάλο διάστημα στο παρελθόν, σύμφωνα με τη διάγνωση του Τοκβίλ, επιβλήθηκε η ιδέα της ισότητας ως σιωπηλής αλλά συνεχούς πορείας της Ιστορίας, σήμερα διαπιστώνουμε μια μεγάλη απόκλιση σε αυτό το ζήτημα. 
Στην πραγματικότητα, συνυπάρχουν μια ενισχυμένη αίσθηση της ανισότητας σε ορισμένα πεδία και μια αμβλυμένη αίσθηση της ισότητας σε άλλα. Η αναδιανεμητική ισότητα οπισθοχωρεί, ενώ η ισότητα του status, της αναγνώρισης ή του «σεβασμού» -για να χρησιμοποιήσουμε όρους που είναι σήμερα πολύ διαδεδομένοι- προοδεύει. Μια έλλειψη σεβασμού (ή ίσου σεβασμού) εμφανίζεται ήδη στις κοινωνίες μας απολύτως απαράδεκτη, ενώ ορισμένες εισοδηματικές ανισότητες γίνονται, αντίθετα, πιο εύκολα ανεκτές. Μπροστά σ’ αυτήν την κατάσταση, παρακολουθούμε κυρίως την ανάπτυξη διαστρεβλώσεων της αλληλεγγύης. Ορίζω ως «συμπόνια της υποκατάστασης» τη μορφή διαστρέβλωσης της αλληλεγγύης που έρχεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Οσο σημαντικός όρος υπήρξε η συμπόνια στο λεξιλόγιο της ηθικής φιλοσοφίας του 17ου και του 18ου αιώνα, άλλο τόσο άλλαξε ολικά νόημα όταν επαναλήφθηκε από τους Αμερικανούς συντηρητικούς. Ενας Αμερικανός κοινωνιολόγος, ο Μάρβιν Ολάσκι, δημοσίευσε διάφορα έργα για την «αμερικανική συμπόνια» με προλόγους του Τζορτζ Μπους.
Το μήνυμά του ήταν ότι, μπροστά σε ένα κράτος πρόνοιας που κόστιζε υπερβολικά ακριβά, έπρεπε να αποθεσμοποιηθεί η αλληλεγγύη και να επιστρέψουμε σταδιακά στην ατομική φιλανθρωπία. Εγκαταλείποντας πολύ επιβαρυντικούς μηχανισμούς, έπρεπε να ευνοήσουμε την ατομική αίσθηση της εγγύτητας. Το ότι η ατομική αίσθηση της εγγύτητας είναι θεμελιώδης είναι προφανές.
Δεν υπάρχει αλληλεγγύη χωρίς την ιδέα –που έχει εξηγήσει καλά ο Πολ Ρικέρ- ότι το να είμαστε γείτονες με κάποιον δεν σημαίνει απλώς ότι είμαστε γνώριμοι, αλλά ότι αυτός είναι ο πλησίον μας. Η αντίληψη όμως του συμπονετικού συντηρητισμού είναι μια αληθινή διαστρέβλωση της ιδέας του ενδιαφέροντος για τους άλλους, επειδή προεικονίζει τη μεθοδική καταστροφή των θεσμών της αλληλεγγύης.
Η δεύτερη διαστρέβλωση της αλληλεγγύης είναι αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε η «αλληλεγγύη του αποκλεισμού». Η Ευρώπη ιδιαίτερα γνώρισε τέτοιες μορφές αλληλεγγύης στα τέλη του 19ου αιώνα. Ενόσω η πρώτη παγκοσμιοποίηση παρήγε όλα τα αποτελέσματά της με αφετηρία τα χρόνια 1885-1886, παντού στην Ευρώπη αναπτύσσονταν μορφές ξενοφοβίας και εθνικισμού. 
Μπροστά στην αύξηση των ανισοτήτων εκείνη την εποχή, η απάντηση δεν ήταν η αλληλεγγύη, αλλά η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων. Για πρώτη φορά στην Ιστορία αναπτύχθηκε αυτό που αποκαλέσαμε εθνικισμό. Το έθνος, που ήταν μια λέξη σύμβολο της θεμελίωσης μιας εγγύτητας, από τότε ορίστηκε μόνο με βάση αυτό που το αντιπαρέθετε με άλλα έθνη. Ενα έθνος που ορίζεται από την απόρριψη και όχι πλέον από την αλληλεγγύη: ιδού στην πράξη η επινόηση του εθνικισμού. 
Μπροστά σε τέτοιες διαστρεβλώσεις, ποιες μπορεί να είναι οι μελλοντικές προοπτικές;
Πρώτον, στον καπιταλισμό νέου τύπου, στον οποίο ήδη ζούμε, χρειάζεται να ξαναδώσουμε ένα ενισχυμένο νόημα στην έννοια του ενδιαφέροντος για τις ιδιαιτερότητες. Δεν μπορούμε πλέον να διαχειριζόμαστε την αλληλεγγύη μόνο με γενικούς κανόνες, επειδή οι κακοτυχίες της ζωής και οι καταστάσεις δυσκολίας είναι όλο και περισσότερο ιδιαίτερες.
Ενας άλλος στοχασμός που πρέπει να επαναλάβουμε είναι εκείνος για τη φορολογία και για τη νομιμότητα μιας κοινωνίας της αναδιανομής.
Το ζήτημα είναι θεμελιώδες, αλλά ταυτόχρονα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η επανάσταση της αναδιανομής στις αρχές του 20ού αιώνα έγινε δυνατή μόνο χάρη σε επαναστάσεις κοινωνιολογικού και πολιτικού χαρακτήρα. Δεν μπορούμε επομένως να αναθεμελιώσουμε σήμερα τους θεσμούς της αλληλεγγύης χωρίς μια κοινωνία που θα χαρακτηρίζεται πρωτίστως από τις επιταγές μιας ενεργοποίησης των πολιτών.
Για να το πούμε με άλλα λόγια, δεν μπορούμε να διαμορφώσουμε μια κοινωνία πιο αλληλέγγυα, αν δεν ανασυγκροτήσουμε έναν δημοκρατικό ιστό.
Ο στόχος της αλληλεγγύης δεν είναι απλώς υλικού χαρακτήρα, αλλά παραμένει πάντα εκείνος της συγκρότησης μιας κοινωνίας.
Ισως επειδή οι θεσμοί της ήταν ισχυροί, σε ορισμένες περιόδους καταλήξαμε να νομίζουμε ότι η αληθινή ένδειξη της αλληλεγγύης ήταν οι μηχανισμοί βοήθειας. Δεν ισχύει όμως αυτό. Η ένδειξη της αλληλεγγύης είναι η ποιότητα της κοινωνίας.
Το να ξαναδώσουμε ένα ισχυρό νόημα στην αλληλεγγύη, αποδίδοντάς της ταυτόχρονα νομιμότητα και μια ενισχυμένη οικονομική βάση, περνάει μέσα από την επιταγή της ενεργοποίησης των πολιτών και της ανασυγκρότησης ενός δημοκρατικού ιστού.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών