Εντιμοι και διεφθαρμένοι

του Θανάση Γιαλκετσή

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του γνωστού Ισπανού συγγραφέα Χαβιέρ Θέρκας, που δημοσιεύτηκε στο ιταλικό περιοδικό «L’Espresso».

● Αρκεί η εντιμότητα για να υπάρξει καλή πολιτική και να επικρατήσει το καλό έναντι του κακού; 

Σήμερα, πολλές ωραιότατες λέξεις χρησιμοποιούνται σαν μάσκες, σαν παραμορφωτικοί καθρέφτες, για να ειπωθεί το αντίθετο από το αρχικό τους νόημα. Στο όνομα της ελευθερίας παραβιάζεται η ελευθερία. Στο όνομα της αλήθειας λέγονται ψέματα. Στο όνομα της εντιμότητας διαδίδεται η διαφθορά. Για την εντιμότητα μιλούν οι πολιτικοί που είναι αντίθετα πεισμένοι ότι το μοναδικό σημαντικό πράγμα είναι η κατάκτηση της εξουσίας και επομένως ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Ενας δίκαιος σκοπός διαφθείρεται αν τα μέσα για την επίτευξή του δεν είναι καλά, ούτε έντιμα. Θυμάστε την εικόνα του Μπαράκ Ομπάμα και της Χίλαρι Κλίντον, όταν κοιτούσαν στην οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή την επιχείρηση με την οποία δολοφονήθηκε ο Μπιν Λάντεν; Το έμμεσο μήνυμα που μετέδιδε αυτή η εικόνα ήταν: Είναι θεμιτό να χρησιμοποιούμε ένα τρομερό μέσο για να κάνουμε το καλό; Επραξε καλά ο Ομπάμα; Ο Φελίπε Γκονζάλες, ο δικός μας πρώην πρωθυπουργός, είπε πρόσφατα στην τηλεόραση: «Είχα τη δυνατότητα να εξοντώσω όλη την ηγεσία της ΕΤΑ, αλλά δεν το έκανα». Και προσέθεσε: «Δεν ξέρω αν έπραξα καλά». Ο Γκονζάλες, επομένως, προστάτεψε ανθρώπινες ζωές ή δείλιασε; Ο Μαξ Βέμπερ έλεγε ότι ο πολιτικός συνάπτει συμφωνία με τον διάβολο, επειδή προσφεύγει στη βία. Ο κομμουνισμός ήταν ένας ωραιότατος σκοπός, που διαβρώθηκε από τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την επίτευξή του. 

● Στο «Πόλεμος και ειρήνη» του Τολστόι, ο Πιερ Μπεζούχοφ λέει στη Νατάσα: «Αν τα διεφθαρμένα πρόσωπα συνδέονται όλα μεταξύ τους και γι’ αυτό αποτελούν μια δύναμη, θα αρκούσε τα έντιμα πρόσωπα να έκαναν το ίδιο». Και σήμερα συχνά επικρατεί η ιδέα ότι αρκεί οι έντιμοι να συμπαραταχθούν απέναντι στους διεφθαρμένους και τους ψεύτες, προκειμένου να αλλάξουν τον κόσμο. 

Ο Μπεζούχοφ είναι αφελής. Είναι όμως ένα μυθιστορηματικό πρόσωπο.

● Γνωρίζουμε ότι είναι ο Τολστόι εκείνος που μιλάει με τη φωνή του Μπεζούχοφ. 

Το υποθέτουμε. Σε κάθε περίπτωση, εγώ δεν συμφωνώ με αυτή τη φράση, επειδή νομίζω ότι ο κόσμος δεν διαιρείται σε έντιμους και ανέντιμους ή σε δίκαιους και άδικους. Τα έντιμα πρόσωπα μπορεί να γίνουν ανέντιμα και τα δίκαια μπορεί να γίνουν άδικα, όπως οι θαρραλέοι μπορεί να αποκαλυφθούν δειλοί. Η ψυχή των ανθρώπων είναι πολύπλοκη και αντιφατική. Γι’ αυτό η κοινωνική ζωή χρειάζεται τους κανόνες. Σε σας εδώ στην Ιταλία το Κίνημα των Πέντε Αστέρων και σε μας στην Ισπανία οι ακτιβιστές του Ποδέμος λένε: «Είμαστε έντιμοι άνθρωποι». Η είσοδος των Πέντε Αστέρων στην κυβέρνηση παρουσιάζεται ως η άνοδος της εντιμότητας στην εξουσία. Αυτή η εικόνα είναι εσφαλμένη και αφελής ή είναι και μια μορφή κυνισμού. Δεν είμαι τόσο νέος και επομένως θυμάμαι όταν πρώτη φορά οι Ισπανοί Σοσιαλιστές έγιναν κυβέρνηση, ύστερα από σαράντα χρόνια φρανκισμού. Φαινόταν σαν μια γιορτή. Οι Σοσιαλιστές ήταν οι δίκαιοι και οι έντιμοι. Επειτα όμως οι Σοσιαλιστές έγιναν ανέντιμοι και διεφθαρμένοι. 

● Επομένως; 

Επομένως, το θαύμα της δημοκρατίας δεν έγκειται στον χαρακτήρα των προσώπων αλλά στον σεβασμό των κανόνων. 

● Μπορούμε να διακινδυνεύσουμε μιαν υπόθεση; Μέσα στην ψυχή του καθένα μας –ένας συγγραφέας το γνωρίζει, επειδή η δουλειά του είναι να ερευνά και να περιγράφει την ανθρώπινη ψυχή– υπάρχει ένα στοιχείο του κακού. Καθένας μας είναι ένας δυνητικός δήμιος. Αλλά δεν γινόμαστε όλοι δήμιοι. Ισχύει το ίδιο και με τη διαφθορά; 

Πράγματι, είναι πολύ πιο σημαντικό να κατανοήσουμε τον δήμιο παρά το θύμα. Η αλληλεγγύη με τα θύματα πρέπει βέβαια να είναι απόλυτη, αλλά οφείλουμε να κατανοούμε τον δήμιο. Θα ήταν εξαιρετικό να κατανοήσουμε τον Χίτλερ. Αυτό που οφείλει να κάνει ένας συγγραφέας, αλλά και ένας φιλόσοφος, είναι να κατανοεί τα πάντα, να κατανοεί τους χειρότερους. Να κατανοούμε δεν σημαίνει να δικαιολογούμε. Το αντίθετο. Να κατανοούμε σημαίνει να εξοπλιστούμε ώστε να μη γίνουμε δήμιοι και διεφθαρμένοι. 

● Λάθευε, επομένως, ο Πρίμο Λέβι όταν έλεγε ότι το να κατανοούμε είναι λίγο σαν να δικαιολογούμε; 

Το ερώτημα αυτό το έχει θέσει ο Τσβετάν Τοντορόφ. 

● Μπορούμε να προχωρήσουμε πιο πέρα; Ο Λέβι, επειδή ήταν θύμα, δεν μπορούσε να κατανοήσει τον δήμιο.

Ακριβώς. Για ένα θύμα το να κατανοεί τον δήμιό του σημαίνει να αυτοκαταστρέφεται. Ωστόσο, όσο το σκέφτομαι καλύτερα, αντιλαμβάνομαι ότι ο Λέβι δεν λάθευε. Η τριλογία του για το Αουσβιτς (τα έργα του «Εάν αυτό είναι άνθρωπος», «Η ανακωχή», «Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν») είναι πρόδηλα μια ευφυής προσπάθεια κατανόησης. Μια προσπάθεια να κατανοήσει τα πάντα. 

● Μιλάμε για τη λογοτεχνική και διανοητική εντιμότητα.

Βέβαια. Και συνεχίζω. Γνωρίζουμε όλοι ποιος ήταν ο Χίτλερ. Το ερώτημα όμως τότε είναι πώς ένας τρελός, ένας μικρόνους όπως αυτός, κατόρθωσε να κατακτήσει την ψυχή της Γερμανίας, της πιο καλλιεργημένης χώρας, αλλά και την ψυχή του μισού κόσμου. Αν υπήρχε σήμερα ένας Ντοστογέφσκι, ένας Θερβάντες ή ένας Σέξπιρ ικανός να κατανοήσει αυτόν τον νου, θα είχαμε ένα όπλο για να εμποδίσουμε την επιστροφή ενός προσώπου σαν τον Χίτλερ. Είναι όπως όταν φοβόμαστε ότι θα εκραγεί μια βόμβα. Δεν αρκεί να φωνάζουμε «Εδώ υπάρχει βόμβα!». Χρειάζεται ένας πυροτεχνουργός για να την απενεργοποιήσει. Σε αυτό χρησιμεύει η λογοτεχνία και η πολύπλοκη σκέψη. Και γι’ αυτό δεν πρέπει να θέτουμε όρια στη λογοτεχνία και στην ενσυναίσθηση. Εξάλλου, ο Σέξπιρ είχε ενσυναίσθηση για τον Ριχάρδο Γ΄, έναν τρομερό δολοφόνο. Και όποιος διαβάζει το «Εγκλημα και τιμωρία» είναι σε θέση να κατανοήσει έναν δολοφόνο. Αυτή είναι η εντιμότητα του συγγραφέα και η ηθική της λογοτεχνίας. 

● Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα σε εντιμότητα και αλήθεια; Μιλήσαμε για τον Λέβι και για τη δική του ακραία και ριζική εντιμότητα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Λέβι, προκειμένου να αφηγηθεί το Αουσβιτς, ως πολύ μεγάλος συγγραφέας που ήταν –ένας από τους μεγαλύτερους του 20ού αιώνα–, έπρεπε να φανταστεί το Αουσβιτς; 

Να φανταζόμαστε σημαίνει να δίνουμε ένα νόημα. 

● Αν όμως η αλήθεια γεννιέται με την αφήγηση, υπάρχουν τόσες αλήθειες.

Πιστεύω ότι η αλήθεια υπάρχει. Νομίζω όμως ότι όποιος πιστεύει ότι κατέχει την αλήθεια ή είναι ανόητος ή είναι φανατικός ή τρελός ή είναι και τα τρία μαζί. Αλλο πράγμα είναι η λογοτεχνική αλήθεια και άλλο η αλήθεια των γεγονότων. Η αλήθεια των γεγονότων είναι συγκεκριμένη, ενώ η λογοτεχνική αλήθεια είναι μια ηθική και καθολική αλήθεια. Είναι η μυθοπλασία που προσπαθεί να ερευνήσει αυτό που συμβαίνει σε όλους τους ανθρώπους, σε όλο τον κόσμο και σε όλες τις χώρες. 

● Υπάρχει πολιτική αλήθεια; 

Υπάρχει το ψέμα, που είναι μια μορφή ανεντιμότητας στην πολιτική. Σήμερα θριαμβεύει (αρκεί να δούμε το παράδειγμα του Τραμπ), επειδή η περιφρόνηση της αλήθειας είναι πελώρια. Είναι μια εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση. […]

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών