Βάρβαροι προ των πυλών

του Χάρη Τζάλα

Σε λίγες μέρες και συγκεκριμένα την 24η Αυγούστου θα έχουμε την επέτειο δύο καταστροφών της Πομπηίας· εκείνης του 79 μ.Χ. που είχε αιτία τη μανία του Βεζούβιου που με μια τρομερή έκρηξη έπνιξε την όμορφη ρωμαϊκή πόλη κάτω από ένα παχύ στρώμα στάχτης, και της 24ης Αυγούστου του 1943 όταν τα συμμαχικά αεροπλάνα τη βομβάρδισαν ανελέητα.
Οι βομβαρδισμοί επαναλήφθηκαν από τις 13 ώς τις 26 Σεπτεμβρίου, καθημερινά και με την ίδια σφοδρότητα. Εκατόν εβδομήντα τεράστιες βόμβες έπληξαν αυτόν τον μοναδικό αρχαιολογικό χώρο προκαλώντας ανυπολόγιστες ζημιές.
Το Antiquariun όπου φυλάσσονταν 1.378 αρχαιολογικά ευρήματα πλήγηκε και καταστράφηκε μαζί με 54 διακοσμημένους τοίχους και 12 νωπογραφίες. Πολλές αρχαίες οικίες, εργαστήρια και επαύλεις υπέστησαν σοβαρές ζημιές από τις σύγχρονες στυμφαλίδες όρνιθες, ενώ η οικία του Marcus Elpidius Rufus κονιορτοποιήθηκε.
Οι Αγγλο-Αμερικανοί στρατιωτικοί δικαιολόγησαν μετά το τέλος του πολέμου τις βάρβαρες και αναίτιες καταστροφές λέγοντας ότι πίστεψαν πως γερμανικές δυνάμεις είχαν κρυφτεί στον αρχαιολογικό χώρο. Απεδείχθη όμως ότι δεν βρισκόταν εκεί κανένας Γερμανός στρατιώτης. 
Θυμάμαι πριν από μισό αιώνα, όταν πρωτοεπισκέφθηκα την Πομπηία, τον πόνο του Ιταλού αρχαιολόγου που με ξεναγούσε στα πληγωμένα ερείπια. «Αυτά κάνουν οι πόλεμοι… Ολοι οι πόλεμοι...», μου είπε με πίκρα.
Αλλά μια και αναφέρθηκα στα τραύματα που υπέστη η Πομπηία θα σταθώ και σε άλλα ιταλικά μνημεία θύματα των εχθροπραξιών του Δεύτερου Μεγάλου Πολέμου. Η αναίτια καταστροφή, τον Φεβρουάριο του 1944, του ιστορικού μοναστηριού του Μόντε Κασίνο, ενός μνημείου που πρωτοχτίστηκε τον 6ο αιώνα, είναι αρκετά γνωστή και προκάλεσε την παγκόσμια κατακραυγή.
Παρ’ όλο που στο μοναστήρι δεν βρισκόταν ούτε ένας Γερμανός στρατιώτης και δεν ήταν στρατιωτικός στόχος, το τεράστιο κτιριακό συγκρότημα ισοπεδώθηκε κυριολεκτικά από τους αμερικανικούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς.
Σκοτώθηκαν 230 Ιταλοί άμαχοι που είχαν σπεύσει εκεί πιστεύοντας ότι θα έβρισκαν καταφύγιο. Το μόνο αμάρτημα του ιστορικού κτιρίου ήταν ότι βρίσκονταν στην αμυντική γερμανική γραμμή Gunter που εκτείνονταν από την Τυρρηνική θάλασσα μέχρι την Αδριατική.
Το 1943 βομβαρδίστηκε βάναυσα και επανειλημμένα από τα αμερικανικά αεροπλάνα το ιστορικό κέντρο του Μιλάνου, έγιναν πολλές ζημιές σε μοναδικά πανέμορφα ιστορικά κτίρια και επλήγη η Σκάλα, η ξακουστή όπερα. Ως εκ θαύματος γλίτωσε το αριστούργημα του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Μυστικός Δείπνος.
Η σωτηρία του έργου είναι απίστευτη και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί θαύμα μια και η συμμαχική βόμβα που ανατίναξε το cenacolo, την «τράπεζα» του μοναστηριού όπου φυλάσσεται, γκρέμισε ολοσχερώς τους τρεις τοίχους, ενώ ο τέταρτος που έφερε το έργο έμεινε ανέπαφος.
Τον Μάιο του 1944, μετά την απόβαση στο Αντζιο και την επέλαση προς τη Ρώμη, τα συμμαχικά στρατεύματα συνάντησαν μεγάλη αντίσταση από τους Γερμανούς στην περιοχή της λίμνης Νέμι, κοντά στη Ρώμη. Από αυτή τη λίμνη είχαν ανασυρθεί, με μια μοναδική επιχείρηση που κράτησε από το 1927 μέχρι το 1932, δύο τεράστια ρωμαϊκά πλοία που χρονολογήθηκαν γύρω στο 164 μ.Χ. και αποδόθηκαν στον Τιβέριο και τον Καλιγούλα. Το ένα είχε μήκος 70 μέτρα, το άλλο 73. Κατ’ εντολή του Ντούτσε άδειασαν τα νερά της λίμνης και μετέφεραν τα εύθραυστα πλοία στη στεριά όπου συντηρήθηκαν υποδειγματικά και εκτέθηκαν σε ένα μεγάλο μουσείο μεγέθους σταδίου καλαθοσφαίρισης.
Δυστυχώς την 31η Μαΐου, κατά τις εχθροπραξίες μεταξύ Αμερικανών και Γερμανών SS όπου συμμετείχαν και Ιταλοί παρτιζάνοι, τα δύο πλεούμενα κάηκαν ολοσχερώς και έγιναν ένας σωρός στάχτης. Τα ερωτήματα ποιοι ευθύνονται και γιατί έγιναν παρανάλωμα του πυρός τα ειρηνικά πλοία της λίμνης Νέμι έχουν μείνει έως σήμερα αδιευκρίνιστα. Είναι πάντως γεγονός ότι για τη ναυτική αρχαιολογία η απώλεια ήταν τεράστια.
Αλλά ας μην ξεχνάμε και τους βανδαλισμούς που υπέστησαν ελληνικές αρχαιότητες από τον γερμανικό στρατό κατοχής. Στις 23 και 24 Μαΐίου του 1941 γερμανικά αεροπλάνα έπληξαν το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου προκαλώντας ζημιές στους θησαυρούς του, ενώ Γερμανοί στρατιώτες ανατίναξαν τον βασιλικό τάφο των Ισοπάτων, ένα σημαντικότατο μινωικό μνημείο. Τον ίδιο χρόνο κατέστρεψαν το ιερό του Πάνα στην Αρκαδία.
Τρομερές ήταν οι καταστροφές που υπέστη και το ιστορικό κέντρο της Κέρκυρας από γερμανικούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, τον Σεπτέμβριο του 1943. Καταστράφηκαν και σημαντικές βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, η Ιόνια Βουλή και το περίφημο Δημοτικό Θέατρο. Αναντικατάστατη απώλεια αποτέλεσε και ο βομβαρδισμός του κτιρίου της Ιονίου Ακαδημίας όπου στεγαζόταν η Δημοτική Βιβλιοθήκη. Εβδομήντα χιλιάδες σπάνιοι τόμοι μαζί με ανεκτίμητα χειρόγραφα έγιναν στάχτη.
Αλλά από την καταστροφική μανία του κατακτητή δεν γλίτωσαν ούτε ξακουστά μοναστήρια, όπως εκείνο του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα που βομβαρδίστηκε τον Αύγουστο του 1943, αλλά και πολλές άλλες ιστορικές μονές ανά την Ελλάδα, μεταξύ των οποίων η Αγία Λαύρα στα Καλάβρυτα και οι μονές των Μετεώρων.
Προς χάριν διαφόρων στρατιωτικών οχυρώσεων, μεγάλες ζημιές υπέστησαν η Ακρόπολη της Τίρυνθας και ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο, ενώ πληγώθηκαν και μεσαιωνικές αρχαιότητες, όπως τα κάστρα της Μεθώνης, της Κορώνης και η παλιά πόλη της Ρόδου και της Κω.
Από την καταστροφική μανία του πολέμου δεν γλίτωσε ούτε η Ακρόπολη των Αθηνών. Σημαντικές ζημιές προκλήθηκαν την περίοδο της Κατοχής αλλά προπαντός το 1944 κατά τα Δεκεμβριανά. 
Ογκώδεις είναι οι φάκελοι του υπουργείου Πολιτισμού με καταστάσεις που απαριθμούν χιλιάδες κλεμμένα αρχαία που παράνομα φυγαδεύτηκαν στη Γερμανία. Τα περισσότερα αναζητούνται ακόμα, παρ’ όλο που πέρασαν 70 ολόκληρα χρόνια από το τέλος του πολέμου. Η Ελλάδα τα διεκδικεί αλλά οι αρχαιολόγοι προσκρούουν στην απροθυμία των γερμανικών αρχών.
Τα θυμήθηκα όλα αυτά βλέποντας πρόσφατα στη τηλεόραση τις ανατριχιαστικές εικόνες των βανδαλισμών της Μοσούλης και άλλων αρχαιολογικών χώρων και μουσείων της Συρίας και του Ιράκ. Είδαμε τους φανατισμένους ισλαμιστές να κονιορτοποιούν με μπαλτάδες, βαριοπούλες και ρόπαλα αρχαία έργα τέχνης που τα είπαν είδωλα.
Ενώ προ ολίγων ημερών τα ερείπια του αρχαίου θεάτρου της Παλμύρας, της ξακουστής πρωτεύουσας της Ζηνοβίας, χρησιμοποιήθηκαν σαν μακάβριο σκηνικό για τον αποκεφαλισμό αιχμαλώτων στους οποίους συγκαταλεγόταν και ένα δεκατετράχρονο αγόρι.
Οι πόλεμοι, όλοι οι πόλεμοι, με όποια δικαιολογία και αν γίνονται έχουν ολέθριες συνέπειες με ανθρώπινες απώλειες και προκαλούν δυστυχία σε όλους εκείνους που μένουν πίσω. Μαζί με τους χαμένους πολεμιστές σκοτώνονται και άμαχοι και καταστρέφονται αρχαία μνημεία, αναντικατάστατες μαρτυρίες του παρελθόντος.
Αυτά τα ωραία ερείπια που σκόπιμα ή ως παράπλευρες απώλειες χάνονται κατά τις εχθροπραξίες φέρνουν στον νου τα λόγια του Θουκυδίδη: «Μνήσθητε των εν τοις πολέμοις παραλόγων» (7, 61. Θυμηθείτε τα παράλογα που συμβαίνουν στους πολέμους).

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών