Διδάγματα από τις επαναστάσεις

του Θανάση Γιαλκέτση

Γεννημένος στη Νέα Υόρκη το 1935, ο φιλόσοφος Μάικλ Ουόλτσερ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους πολιτικούς στοχαστές. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα έργα του: «Περί ανεκτικότητας» (Καστανιώτης 1998), «Η ηθική εντός και εκτός των συνόρων» (Πόλις 2003), «Δίκαιοι και άδικοι πόλεμοι» (Ιωλκός 2008), «Εξοδος και επανάσταση» και «Στη σκιά του Θεού» (Αρτος Ζωής 2015 και 2018). Το ακόλουθο κείμενο είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Ουόλτσερ στο ιταλικό περιοδικό «Il Mulino».

● Η ιστορία των επαναστάσεων μας παραπέμπει ευθέως στο ζήτημα της ιεραρχίας. Υπάρχει μια τάση σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες να παράγουν και να αναπαράγουν την ιεραρχία. Οι επαναστάσεις ανατρέπουν ένα σύστημα ιεραρχικών σχέσεων. Αυτό ισχύει βέβαια και για την Οκτωβριανή Επανάσταση: με ποιες μορφές; 

Ο «σιδερένιος νόμος της ολιγαρχίας» του Ρόμπερτ Μίχελς θα έπρεπε ίσως να αποκαλείται «σιδερένιος νόμος της ιεραρχίας». Ολες οι κοινωνίες, εκτός από τις πιο πρωτόγονες, παίρνουν μιαν ιεραρχική μορφή –κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά. Οι ανισότητες μπορεί να είναι πελώριες ή μέτριες, μπορεί να υπάρχει μεγαλύτερη ή μικρότερη κοινωνική κινητικότητα, η πολιτική μπορεί να είναι βάναυση ή (σχετικά) ήπια. Οι επαναστάσεις καταστρέφουν μια διάταξη ιεραρχικών σχέσεων και παράγουν μιαν άλλη. Οι επαναστατικές δικτατορίες παράγουν πάντα μια ριζική ανισότητα ανάμεσα σε εκείνους που κατέχουν ισχύ και εκείνους που δεν κατέχουν. Αυτό παρήγαγε η Οκτωβριανή Επανάσταση στη Σοβιετική Ενωση. Για ένα ορισμένο διάστημα, η Επανάσταση μπορεί να παρήγαγε μεγαλύτερη οικονομική ισότητα, αλλά η δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος εγγυόταν ότι μακροπρόθεσμα η πολιτική ιεραρχία των κομματικών ηγετών, των κομματικών μελών και όλων των άλλων θα γεννούσε παράλληλα μορφές οικονομικής ανισότητας.

● Ηγετική μορφή της Ρωσικής Επανάστασης ήταν ο Λένιν. Η μορφή του «lider maximo» είναι αναπόφευκτη σε μιαν επαναστατική διαδικασία ή είναι δυνατόν να σκεφτούμε την επανάσταση ως μια πρωτίστως συλλογική διαδικασία; 

Δεν νομίζω ότι όλοι οι επαναστατικοί αγώνες έχουν μια προκαθορισμένη έκβαση. Ακόμη και οι ιεραρχίες μπορεί να πάρουν πολύ διαφορετικές μορφές. Αλλά η στράτευση υπέρ της επαναστατικής δικτατορίας, υπέρ της κυριαρχίας του ενάρετου ή της πρωτοπορίας –των κατόχων της «αληθινής συνείδησης»– παράγει συνήθως, αργά ή γρήγορα, έναν δικτάτορα, έναν lider maximo, μια μορφή όπως ο Ροβεσπιέρος ή ο Στάλιν ή ο Μάο. Αντίθετα, οι Αμερικανοί επαναστάτες στρατεύτηκαν σε μορφές ρεπουμπλικανικής (όχι ακόμη δημοκρατικής) πολιτικής και δεν αναγνώρισαν ποτέ έναν lider maximo. Η Αμερικανική Επανάσταση παρήγαγε στην πράξη μιαν αστική δημοκρατία με τις ιεραρχίες της, αποφεύγοντας όμως κάθε μορφή δικτατορίας.

● Εκτός από τη μορφή του Λένιν, η Ρωσική Επανάσταση είναι η επανάσταση της πρωτοπορίας, των μπολσεβίκων. Ποιοι ήταν, τι αντιπροσώπευαν και ποιο δίδαγμα μας προσφέρει, κατά τη γνώμη σας, η εμπειρία τους; 

Η θεωρία των πρωτοποριών είναι μία από τις πιο σημαντικές θεωρίες της ριζοσπαστικής ή επαναστατικής Αριστεράς. Νομίζω ότι είναι μια επικίνδυνη θεωρία. Σίγουρα κάθε επανάσταση έχει ηγέτες, αλλά μια πρωτοπορία είναι μια ηγεσία πολύ ιδιαίτερου τύπου. Τα μέλη της θεωρούν ότι γνωρίζουν την αλήθεια για την ιστορία και την κοινωνία. Εχουν υπερβεί την «ψευδή συνείδηση» των μαζών και διεκδικούν το δικαίωμα –ένα απόλυτο δικαίωμα- να ασκούν την ηγεσία και έπειτα να κυβερνούν με βάση την «αληθινή τους συνείδηση». Οταν βρεθούν στην εξουσία, δεν είναι διόλου ανεκτικοί απέναντι σε όσους δεν γνωρίζουν την αλήθεια και –σχεδόν εξ ορισμού- οι περισσότεροι από μας δεν γνωρίζουν την αλήθεια.
Ο συλλογισμός τους είναι συνεπώς ο ακόλουθος: Μας έχει γίνει μια τέτοια πλύση εγκεφάλου με μια θρησκευτική εκπαίδευση ή μέσω των καπιταλιστικών μέσων επικοινωνίας ή απλώς επειδή έχουμε ζήσει επί μακρόν υποταγμένοι, ώστε να καταλήγουμε να πιστεύουμε ότι η υποταγή είναι ο κανόνας και είναι νόμιμη. Χρειαζόμαστε επομένως εκείνους που γνωρίζουν, και αυτοί οι τελευταίοι επιμένουν να υποταχθούμε (εκ νέου) στην κυβέρνησή τους.
Οι μπολσεβίκοι υπερίσχυσαν των μενσεβίκων. Είχαν δύο διαφορετικές αντιλήψεις του πολιτικού κόμματος. Για τους μπολσεβίκους αυτό έπρεπε να είναι μια ελίτ επαγγελματιών επαναστατών, ενώ για τους μενσεβίκους έπρεπε να είναι μαζικό και να έχει συλλογική διεύθυνση. Με όρους ιστορίας της πολιτικής σκέψης, ποια ερεθίσματα μπορούμε να αντλήσουμε από την εμπειρία των μενσεβίκων; Συχνά τους παραλληλίζουν με τους Γιρονδίνους. Γιρονδίνοι και μενσεβίκοι έχουν κάτι κοινό: στην επαναστατική πάλη ηττήθηκαν. Τους θυμόμαστε περισσότερο επειδή έχασαν παρά για τις αρχές που υπερασπίστηκαν ή για τους λόγους της ήττας τους.
Ηττήθηκαν πρωτίστως επειδή ήταν λιγότερο διατεθειμένοι να σκοτώνουν τους αντιπάλους τους. Ηθελαν να κυβερνούν με τη στήριξη των μαζών, έστω και αν απαιτούνταν χρόνος (και δημοκρατική υπομονή) προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η στήριξη. Δεν πίστευαν με απόλυτη βεβαιότητα σε μια μοναδική «αλήθεια», ήταν έτοιμοι για συμβιβασμούς προκειμένου να πετύχουν μια πρόοδο ειρηνικά, χωρίς βία.
Θα μπορούσε να πει κανείς (το είπαν) ότι δεν ήταν αρκετά αποφασισμένοι ή ανελέητοι, για να κυβερνήσουν στην ταραχώδη περίοδο της κατάρρευσης του παλαιού καθεστώτος. Ισως να είναι έτσι, αλλά, αν κατάφερναν να βρεθούν στην εξουσία, θα ήταν καλύτεροι κυβερνήτες από τους Ιακωβίνους ή από τους μπολσεβίκους. Σίγουρα θα είχαν σκοτώσει λιγότερους ανθρώπους.

● Πρωταγωνιστής της Ρωσικής Επανάστασης υπήρξε αναμφίβολα και ο Τρότσκι. Πώς ερμηνεύετε αυτή τη μορφή στην ιστορία της επανάστασης και γενικότερα της πολιτικής σκέψης της Αριστεράς; 

Ο Τρότσκι ήταν πολύ πρόθυμος να κυβερνάει με τη βία και να εξοντώνει τους αντιπάλους των μπολσεβίκων. Ηταν ο ίδιος ένας ολικά στρατευμένος μπολσεβίκος και δεν μπορώ να εκτιμήσω θετικά τον ρόλο του, για παράδειγμα, στην καταστολή της εξέγερσης της Κρονστάνδης. Το επιχείρημά του, σύμφωνα με το οποίο ο σοσιαλισμός δεν θα μπορούσε να επιβιώσει σε μία μόνο χώρα, ότι χρειαζόταν συμμάχους στο εξωτερικό, ήταν πιθανόν σωστό, αλλά είχε υπερεκτιμήσει ριζικά την πιθανότητα επαναστάσεων στην Ευρώπη.
Η εκτίμηση γι’ αυτόν μεγάλωσε εξαιτίας της ήττας του στη Σοβιετική Ενωση και εξαιτίας του χαρακτήρα του ανθρώπου που τον νίκησε. Ο Τρότσκι έγινε ο διανοούμενος αναφοράς και ο πολιτικός αντίπαλος, ο σημαντικός «άλλος» σε σχέση με τον Στάλιν, και επειδή ο Στάλιν ήταν αλλόκοτος, ο Τρότσκι έγινε ανθρώπινος.

● Αλλη σημαντική μορφή είναι σίγουρα η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Σε ένα κείμενό της του 1918 («Η Ρωσική Επανάσταση») πρώτη αυτή ασκεί κριτική «από τα αριστερά» σε ορισμένες επιλογές που έγιναν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, διαβλέποντας τον κίνδυνο μιας πρώιμης γραφειοκρατικοποίησης της επαναστατικής διαδικασίας και ενός εκφυλισμού ολοκληρωτικού τύπου… 

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ είναι πράγματι μια ελκυστική και ηρωική μορφή, μια μάρτυρας της ιδέας της επανάστασης. Η πρώιμη κριτική της στον μπολσεβικισμό ήταν βέβαια ορθή. Ωστόσο, το 1919 πήρε μέρος σε μιαν εξέγερση που δεν είχε μαζική υποστήριξη. Αν αυτή και οι σύντροφοί της είχαν νικήσει, δεν θα μπορούσαν να κυβερνήσουν δημοκρατικά. Ορισμένοι από αυτούς θα είχαν επιλέξει τη δικτατορία. Το αν, σε εκείνο το σημείο, η Λούξεμπουργκ θα ερχόταν σε ρήξη με αυτούς και θα επαναλάμβανε την κριτική της στη Ρωσική Επανάσταση –μολονότι μου αρέσει να το σκέφτομαι– δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε. […]

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών