του Κώστα Δουζίνα
Μετά τη νίκη του Μακρόν, ακούσαμε ότι η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη τελείωσε. Δυστυχώς, η κηδεία του εθνικισμού ήταν πρόωρη και οι έγκριτοι σχολιαστές διαψεύστηκαν πολύ σύντομα από τα αποτελέσματα των γερμανικών εκλογών. Η ανατροπή της συναίνεσης και η άνοδος των ακροδεξιών στην Ολλανδία, τη Γαλλία, την Αυστρία, τη Δανία, την Ουγγαρία και την Πολωνία, το Brexit και ο Τραμπ δείχνουν ότι το μέλλον της Ευρώπης αλλά και των ιδεών του Διαφωτισμού βρίσκεται πάλι υπό αμφισβήτηση. Πώς έφτασε όμως η φιλελεύθερη και ανεκτική Ευρώπη, μοντέλο για τον υπόλοιπο κόσμο, όπως έλεγε ο Χάμπερμας το 2002, να γίνει κέντρο επώασης του νεοφασισμού;
Η «ιδέα της Ευρώπης» μας κληροδότησε τις καθολικές αξίες της ισότητας, της αλληλεγγύης και της αξιοπρέπειας. Αλλά η σκοτεινή πλευρά της «διαλεκτικής» του Διαφωτισμού δημιούργησε τις έννοιες της «φυλής», της «ράτσας», του «κατώτερου» ανθρώπου και οδήγησε στη ρατσιστική ιδεολογία. Ενα κατάλοιπο ρατσισμού επιβιώνει σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και συνήθως ενσωματώνονταν σε δεξιά κόμματα. Αλλά οι πρόσφατες ξενοφοβικές δηλώσεις πολιτικών έχουν νομιμοποιήσει το ακροδεξιό περιθώριο. Οι επιθέσεις του πρωθυπουργού της Ουγγαρίας Ορμπάν στους Ρομά και τους πρόσφυγες έχουν βοηθήσει το φασιστικό Jobbik, αυτές του Φάρατζ και του Τραμπ στους μουσουλμάνους γιγάντωσαν την ισλαμοφοβία και την περιθωριοποίηση των μεταναστών. Ο κυνισμός των πολιτικών ελίτ δημιουργεί το ηθικό κενό που καλύπτουν ο φασισμός και ο ακραίος εθνικισμός. Το AfD ισχυρίζεται ότι υπερασπίζεται τους άνεργους της Ανατολικής Γερμανίας, η Λεπέν ότι προστατεύει τους Γάλλους Εβραίους και gay από το Ισλάμ. Οι ακροδεξιοί βγάζουν τις στολές και τις μπότες, φοράνε κοστούμια και ταγέρ, γίνονται λύκοι με περίβλημα προβάτου. Αλλά, όπως ξέρουμε από την ιστορία, ο φασισμός δεν είναι αντισυστημικός. Αποτέλεσε πάντοτε την έσχατη και αποτρόπαια άμυνα του καπιταλισμού σε κρίση. Ο φασισμός είναι το αποτέλεσμα της αποτυχίας της επανάστασης, έλεγε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν.
Ποιες τάσεις οδήγησαν στην πρόσφατη έξαρση της εθνικιστικής ακροδεξιάς; Εξουθενωμένες από τη μακρόχρονη καπιταλιστική κρίση και την υποχώρηση των αξιακών τους θεμελίων, οι δυτικές κοινωνίες στέκονται αμήχανα μπροστά στις δραματικές αλλαγές στην εργασία και την κοινωνική αναπαραγωγή. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός χρειάζεται ανοιχτά σύνορα και ενιαίες αγορές, αλλά αυτό οδηγεί σε δομική ανεργία, τεράστια αύξηση των ανισοτήτων και απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος. Η καταστροφή των κοινωνικών υποδομών από τη λιτότητα δημιουργεί το κατάλληλο έδαφος.
Σε αντίθεση με παλαιότερες περιόδους όμως, όταν ο αντισημιτισμός ένωνε την ακροδεξιά σε ολόκληρη την Ευρώπη, ο ρατσισμός και ο φασισμός των ημερών μας είναι «μεταμοντέρνοι»: έχουν πληθώρα στόχων που μεταβάλλονται διαρκώς. Η υψηλή ανεργία στην Ισπανία δεν έχει οδηγήσει σε άνοδο του φασισμού, ενώ η σταθερή εργασία στη Γαλλία συμπίπτει με την άνοδο του Εθνικού Μετώπου. Στη Βρετανία το μοτίβο του αποδιοπομπαίου τράγου μετακινήθηκε από τους «μαύρους» στις δεκαετίες των ’60 και ’70 στους «ψευδοπρόσφυγες» στα ’90 και μετά στους «λαθρομετανάστες» και τους μουσουλμάνους. Ο σύγχρονος ρατσισμός είναι δικτυωμένος, οριζόντιος και ευκίνητος. Δίνει έμφαση στην κοινή συμπεριφορά παρά στην κοινή ιδεολογία. Ο Νορβηγός δολοφόνος Μπρέιβικ αποτελεί ακραία περίπτωση, αλλά οι ασυνάρτητες θεωρίες του και οι ανατριχιαστικές δολοφονίες του συμβολίζουν αυτό το πεδίο.
Ο μεταμοντέρνος ρατσισμός χρησιμοποιεί οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά ψευδοεπιχειρήματα. Οι ξένοι μάς παίρνουν τις δουλειές, είναι ριζικά διαφορετικοί στα έθιμα, στο φαγητό και στη συμπεριφορά και δεν μπορούμε να τους έχουμε δίπλα μας. Τέλος, το Ισλάμ αποτελεί υπαρξιακό εχθρό της Δύσης και του Χριστιανισμού. Ετσι, η οικονομική δυσπραγία, η πολιτισμική υποχώρηση και η τρομοκρατία χρεώνονται στους πρόσφυγες και μετανάστες, που στοχοποιούνται ως απειλή και εν δυνάμει τρομοκράτες. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ακούσαμε τα επιχειρήματα αυτά σε όλες τις πρόσφατες εκλογές.
Αν στραφούμε στη ρατσιστική ιδεολογία, μπορούμε να ανιχνεύσουμε δύο στρατηγικές με τη βοήθεια της ψυχανάλυσης. Η πρώτη αποτελεί ακραία προσπάθεια «εκλογίκευσης» της κρίσης. Βασισμένη σε μια παραμορφωμένη εκδοχή του nihil sine ratione (τίποτα δεν υπάρχει χωρίς κάποιο λόγο), προσπαθεί να ανακαλύψει μια κοινή αιτία για τα κακά που μας βρήκαν. Η υποχώρηση της εθνικής κυριαρχίας, η οικονομική δυσπραγία, η ανεργία, η πολιτική ανικανότητα, η κοινωνική παρακμή, οι οικογενειακές δυσλειτουργίες, η αξιακή και ηθική υποβάθμιση αλλά και προσωπικές αποτυχίες και ματαιώσεις, όλα έχουν κοινή βάση. Τα αίτια και τα συμπτώματα της κακοδαιμονίας είναι, βέβαια, ποικίλα και συχνά άσχετα μεταξύ τους. Αλλά η στρατηγική της παράλογης «εκλογίκευσης» ανακαλύπτει τον «άλλο», τον μετανάστη, πίσω από κάθε πρόβλημα. Μια σατανική παρουσία είναι υπεύθυνη και συνδέει όλα όσα πάνε στραβά. Ο «άλλος» λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος που συνέχει και συνθέτει τα υπόλοιπα κομμάτια του παζλ, δημιουργώντας ένα πανόραμα καταστροφής.
Η δεύτερη στρατηγική είναι ακριβώς αντίθετη. Στηρίζεται στην πίστη ότι οι «άλλοι» μας κλέβουν την απόλαυση, μας παίρνουν τις δουλειές, τα κοινωνικά επιδόματα, τις γυναίκες. Η έλλειψη και η ψυχική δυσφορία που, κατά Φρόιντ και Λακάν, χαρακτηρίζουν κάθε άνθρωπο είναι έργο κάποιων που υφάπαρξαν την ευτυχία μας. Ετσι, παρότι διώκονται και υποφέρουν, οι «άλλοι», οι μετανάστες, οι έγχρωμοι, είναι εντούτοις εύποροι, έχουν καλύτερη μουσική και φαγητό, ισχυρές κοινότητες και καλό σεξ, αξιαγάπητα παιδιά και διασκέδαση, τα πράγματα που «εμείς» έχουμε χάσει. Εδώ η μνησικακία και ο φθόνος είναι κυρίαρχα συναισθήματα, όχι λόγω της κατωτερότητας, αλλά εξαιτίας της φαντασιακής υπεροχής των άλλων. Το μίσος απέναντι στους «κατώτερους» είναι μια στρατηγική άμυνας και μια συμπτωματική αντιστροφή του αισθήματος ότι «εμείς», οι γηγενείς και οι καθαροί, είμαστε στην πραγματικότητα κατώτεροι.
Υπάρχει κι άλλος ένας παράγοντας. Πολλοί νέοι άνδρες νιώθουν αποξενωμένοι και απειλούμενοι από την αβεβαιότητα, την έλλειψη ευκαιριών, μια ζωή στα όρια. Οι νέες γυναίκες τα καταφέρνουν καλύτερα στις σπουδές και οι παραδοσιακοί ρόλοι του φύλου στη δουλειά και την οικογένεια έχουν αρχίσει να αλλάζουν. Μια αίσθηση ανεπάρκειας βρίσκει εκτόνωση σε βίαιες ταινίες και φαντασιώσεις, σε φονικά ηλεκτρονικά και διαδικτυακά παιχνίδια. Αυτή ακριβώς την εύθραυστη ταυτότητα εκμεταλλεύονται οι ακροδεξιές οργανώσεις. Πολλοί νέοι που ακολουθούν τη Χρυσή Αυγή ή το AfD δεν είναι φασίστες ή ακραίοι εθνικιστές. Οι ακροδεξιοί προσφέρουν στους νέους μια κοινότητα ρητορικής και πρακτικής βίας με ευάλωτους στόχους.
Το μέλλον της Ευρώπης κινδυνεύει, αλλά οι πολιτικοί αρκούνται σε άσφαιρες καταγγελίες. Χρειαζόμαστε μια πανευρωπαϊκή εκστρατεία ενάντια στο ριζικό κακό, ανεξάρτητα από πολιτικές εντάξεις και ιδεολογίες. Οι καιροί ου μενετοί, δεν μπορούμε να απαρνηθούμε την ιστορική μας ευθύνη.
Πηγή: Ιδεογράμματα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου