Επανάσταση ή μεταμόρφωση;

του Θανάση Γιαλκέτση

Ο 96χρονος σήμερα Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν έδωσε τον περασμένο Φεβρουάριο μια συνέντευξη στο περιοδικό Ballast. Παρουσιάζουμε στη συνέχεια ένα απόσπασμα από αυτή τη συνέντευξη.

• Εχετε πει ότι εγκαταλείψατε τον όρο «επανάσταση» και προτιμάτε τον όρο «μεταμόρφωση». Πώς αυτή η μεταβολή, δηλαδή αυτή η δεύτερη λέξη, μπήκε στη ζωή σας;

Θα μου ήταν δύσκολο να σας δώσω πολύ ακριβή χρονολογική αναφορά, αλλά μπορώ να σας πω ότι είναι η αποτυχία του σταλινικού κομμουνισμού, μέσω της Οκτωβριανής Επανάστασης, εκείνη που με ώθησε σε αυτή τη σκέψη. Αυτός ο κομμουνισμός όχι μόνον δεν πέτυχε, αλλά και ευνόησε εκείνο που ήθελε να καταστρέψει. Η ΕΣΣΔ οδήγησε σε έναν καπιταλισμό πιο ισχυρό και από εκείνον που ήθελε να καταργήσει επί τσαρικής μοναρχίας, σε μια θρησκεία πιο ισχυρή από εκείνη που νόμιζε ότι είχε ξεριζώσει. Η αποτυχία ήταν ολική. Το ίδιο ισχύει και για τον μαοϊσμό. Η Κίνα είναι σήμερα ένα καπιταλιστικό κράτος και διευθύνεται από ένα μοναδικό κόμμα που δεν διαθέτει ούτε ίχνος κομμουνιστικής ουσίας. Για να μη μιλήσουμε για τη Βόρεια Κορέα και τον κληρονομικό κομμουνισμό που δημιούργησαν εκεί. Σίγουρα γύρω στη δεκαετία του 1980 εγκατέλειψα αυτή τη λέξη.Εξάλλου, δεν την εγκατέλειψα στο εθνικό πλαίσιο (για να ανατρέψουμε μια δικτατορία) ούτε σε ένα νόμιμο πλαίσιο (η «επανάσταση των πολιτών» στο Εκουαδόρ). Εγκατέλειψα την ιδέα της Επανάστασης με κεφαλαίο «Ε». Τη μυθοποιημένη Επανάσταση, που βασίζεται στην απόλυτη ρήξη, στην υποτιθέμενη γονιμότητα της βίας και στην υποτιθέμενη αναγκαιότητα μιας δικτατορίας. Την Επανάσταση του Λένιν. Η βία γέννησε ένα σύστημα στρατοπέδων συγκέντρωσης και η ιδέα ότι πρέπει να διαγράψουμε το παρελθόν, όπως τραγουδούσε η Διεθνής, αποδείχθηκε διανοητικά φτωχή. Χρειαζόμαστε όλη την κουλτούρα του παρελθόντος για να μπορέσουμε να αλλάξουμε τον κόσμο. Ο Μοντέν, ο Μοντεσκιέ, ο Ρουσό και ο Μαρξ μας είναι χρήσιμοι, όπως είναι και η ουμανιστική παράδοση – υπό τον όρο να διαχωρίζουμε τον ουμανισμό της θεοποίησης του Ανθρώπου από εκείνον της αναγνώρισης του Αλλου στην πλήρη ανθρωπινότητά του. Γιατί «μεταμόρφωση»; Μου έκανε εντύπωση το γεγονός ότι η ανθρωπότητα πέρασε από μικρές κοινωνίες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, με λίγες εκατοντάδες μέλη, σε ιστορικές κοινωνίες προικισμένες με πόλεις, γεωργία, κράτη και θρησκείες – από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Υπήρξε μεταμόρφωση με μέσα λίγο ώς πολύ άγνωστα (ίσως η κυριαρχία των νομάδων πάνω στους μόνιμα εγκατεστημένους) και, όταν εξετάζω την Ευρώπη από τον Μεσαίωνα ώς τη νεωτερικότητα, βλέπω επίσης διαδικασίες μεταμόρφωσης. Αυτή η λέξη δεν ταιριάζει μόνον στα έντομα και στις πεταλούδες. Ισχύει και για τη ζωή. Εμείς οι ίδιοι, μέσα στην κοιλιά των μητέρων μας, μεταμορφωνόμαστε. Προς το παρόν, οι άμεσες προοπτικές μας είναι πολύ αρνητικές, αλλά ελπίζω ότι μια πολλαπλότητα δημιουργικών διαδικασιών θα μπορούσαν να συγκλίνουν και να δημιουργήσουν ένα ρεύμα, έναν δρόμο διαφορετικό από εκείνον της παγκοσμιοποίησης στον οποίο έχουμε παρασυρθεί. Η ιδέα της μεταμόρφωσης είναι ενδιαφέρουσα, επειδή κανείς δεν μπορεί να προβλέψει την κοινωνία που θα προκύψει. Αυτή θα είναι σίγουρα μια κοινωνία-κόσμος, χωρίς ωστόσο να είναι ένα διευρυμένο έθνος-κράτος. Θα έχει πιθανόν ομοσπονδιακές και συνομοσπονδιακές όψεις. Χρειαζόμαστε αυτή τη μεταμόρφωση γιατί η τωρινή ανθρωπότητα μας οδηγεί σε πολλαπλές καταστροφές. 

• Κάποτε είχατε περιγράψει τον εαυτό σας ως «συντηρητικό επαναστάτη» και ως «δεξιό αριστεριστή». Πέρα από το ευφυολόγημα, τι σημαίνουν αληθινά αυτά τα φαινομενικά οξύμωρα;

Στα μπολσεβίκικα και κομμουνιστικά κόμματα συνήθιζαν να στιγματίζουν τους «δεξιούς» (εκείνους που δεν είχαν ριζοσπαστισμό στις δομικές αλλαγές και προσπαθούσαν να διασώσουν ορισμένες «ελευθερίες») και τους «αριστεριστές» (εκείνους που τάσσονταν υπέρ του άμεσου και ριζικού μετασχηματισμού). Ο Στάλιν εξόντωσε και τους μεν και τους δε. Παρόμοια φαινόμενα είχαμε και στη Γαλλική Επανάσταση. Η δεύτερη Επιτροπή Δημόσιας Σωτηρίας, υποκινούμενη από τον Ροβεσπιέρο και τον Σεν-Ζιστ, εξόντωσε πρώτα τους δεξιούς (τους Γιρονδίνους) και έπειτα τους αριστεριστές (τους Λυσσασμένους και τους Εμπερτιστές). Είμαι ένας από εκείνους που ενδιαφέρονται για τη διατήρηση των θεμελιωδών ελευθεριών (έκφρασης, κίνησης κ.λπ.). Και τον καιρό της Επανάστασης των Γαριφάλων στην Πορτογαλία, είχα εκφραστεί εναντίον της κατάργησης μιας εφημερίδας που θεωρούνταν «δεξιά» από την κυρίαρχη κομμουνιστική τάση. Στο Παρίσι ορισμένοι έλεγαν -μεταξύ τους και φίλοι μου- ότι πιο σημαντικό ήταν να δίνουμε τροφή στους ανθρώπους από το να τους δίνουμε την ελευθερία. Εναντίον αυτού του μεγάλου επιχειρήματος, έγραφα ότι, όταν καταργεί κανείς την ελευθερία, μπορεί να μη δίνει ούτε ψωμί – αρνιόμουν ήδη αυτό το είδος αντιθέσεων. Με αυτήν την έννοια είμαι «δεξιός». Και «αριστεριστής» είμαι επειδή παραμένω πεισμένος ότι χρειάζεται να τα αλλάξουμε όλα ριζικά, αλλά ότι αυτή η αλλαγή δεν μπορεί να γίνει μεμιάς. Να φορολογήσουμε τις μεγάλες περιουσίες, ιδού κάτι προφανές. Πώς όμως να το κάνουμε στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης; Οι πλούσιοι τοποθετούν τα κεφάλαιά τους στους φορολογικούς παραδείσους και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα ενάντια σε αυτήν την ηγεμονική δύναμη του χρήματος. Θα μπορούσαμε να καταργήσουμε τους φορολογικούς παραδείσους, αλλά βλέπετε την καθυστέρηση που επιδεικνύουν τα κράτη σε αυτό το πεδίο. Τι να κάνουμε; Πρέπει να υποχωρήσει βαθμιαία αυτή η ηγεμονία του χρήματος. Μέσα από πολλαπλούς δρόμους μπορούμε να αρχίσουμε να βελτιώνουμε την κοινωνία. Εγώ μιλώ για οάσεις: οάσεις αλληλεγγύης, οικολογίας και αδελφοσύνης (γυναικών, συνεταιρισμών κ.λπ.). Χρειάζεται να διευρύνουμε και να διαδώσουμε αυτές τις οάσεις, να ζούμε σε αυτές και να τις μετατρέψουμε σε αφετηρία για μια μεγαλύτερη αλλαγή. Οφείλουμε να δώσουμε έναν νέο προσανατολισμό στην πολιτική σκέψη: να μην έχουμε πλέον ένα λεπτομερειακό πρόγραμμα, να μην έχουμε ένα μοντέλο κοινωνίας. Πριν από μια δημιουργία δεν γνωρίζει κανείς αυτό που θα συμβεί. Διατηρώ τον αριστερίστικο ριζοσπαστισμό και τη δεξιόστροφη ελευθερία, αρνούμενος τις εναλλακτικές επιλογές της δυαδικής σκέψης. 

• Διαβάζοντας όλο το πολιτικό σας έργο, μένουμε με την εντύπωση ότι σκάβετε έναν τάφο για να θάψετε αυτήν την παλιά συζήτηση, αυτήν την παραδοσιακή αντιπαράθεση μεταξύ μεταρρύθμισης και επανάστασης.

Πράγματι. Αν μελετήσετε την ιστορία του μεταρρυθμισμού όπως και εκείνη της επαναστατικότητας, μπορείτε να διαπιστώσετε ότι και τα δύο απέτυχαν. Ο σοσιαλδημοκρατικός ρεφορμισμός, ο οποίος ωστόσο συνοδεύτηκε από κάμποσα μέτρα κοινωνικής προστασίας (ξεκινώντας από το «κράτος πρόνοιας»), αν ιδωθεί στην τωρινή συγκυρία, ξηλώνει τις παλιές μεταρρυθμίσεις και δεν προτείνει πλέον τίποτα. Η μεταρρυθμιστική σκέψη είναι κενή. Οπως είναι και η επαναστατική σκέψη. Χρειάζεται μια σκέψη που θα τροφοδοτείται ταυτόχρονα από τις ελευθεριακές, σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές προσδοκίες, αλλά και από τις οικολογικές. Χρειάζεται να πάρουμε υπόψη μας όλα εκείνα που ο Μαρξ δεν είδε ή δεν μπορούσε να δει. […]

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών